Dvadeset i drugog aprila 1945. u Banjaluku ulaze jedinice 10. krajiške udarne divizije, Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i partizanskih odreda, pošto su okupatorske fašističke jedinice napustile grad i povukle se u pravcu Bosanske Gradiške. Dan oslobođenja Banjaluke.
Autor: Impuls
Konačnom oslobođenju Banjaluke prethodila su dva napada pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta i partizanskih jedinica sa ciljem da se oslobodi grad. Uoči Nove 1944. godine snage Petog korpusa NOVJ izvršile su prvi napad na neprijateljski garnizon u Banjaluci. Drugi napad partizanskih jedinica uslijedio je u drugoj polovini septembra 1944. godine – skoro čitav grad bio je oslobođen, osim tvrđave Kastel i još nekih objekata u gradu odakle su fašističke snage pružale jak otpor. Partizani su se morali povući pred oklopnim njemačkim jedinicama. Iz grada sa partizanskim jedinicama krenulo i nekoliko hiljada građana, veliki broj omladinaca pristupio partizanskim jedinicama, o čemu je pisao i “Glas”, organ Oblasnog odbora narodno-oslobodiladačkog fronta za Bosansku Krajinu: ”Stotine i stotine omladinaca i omladinki zajedno sa svojim očevima i majkama pošli su sa našim borcima. Ostavili su svoje kuće i svoj dragi grad i pošli u borbu da zajedno sa ostalima rade na što skorijem oslobođenju Banjaluke i čitave naše domovine…”
A kada su aprilu 1941. godine njemačke vojne snage ušle u Banjaluku, počelo se raditi na organizovanju ilegalnog rada i otpora okupatoru. Početkom juna 1941. godine na brdu Šehitluci održano je savjetovanje Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu i drugih pripadnika NOP-a. Odlučeno je da se podigne ustanak protiv okupatora i domaćih izdajica. Formira se Oblasno vojno rukovodstvo, a pripadnici NOP-a, 29.juna 1941. godine održali sastanak na brdu Starčevica i odlučeno je da jedan broj aktivista ode u sela Bosanske Krajine, a drugi dio da se uključi u formirane partizanske jedinice.
U gradu počinje djelovati ilegalni front, radi se na rasturanju proglasa i letaka – prema sjećanju učesnika i pripadnika antifašističkog pokreta, prikuplja se oružje i samitetski material koji se proslijeđuje formiranim partizanskim jedinicama u okolini grada. Iz grada, prema sjećanjima i svjedočenjima, partizanima je doturano oružje, sanitetski materijal, odjeća, hrana. Njemačke okupatorske vlasti, zajedno sa ustašama, pokušavaju uhapsiti istakunte pripadnike NOP-a u gradu. To im donekle i uspijeva, i pritom, neke od njih ubijaju. Ali, jedan broj ipak uspijeva iz grada izaći na slobodnu teritoriju i priključiti se partizanskim jedinicama. Ovom prilikom treba istaći jednu hrabru i smionu akciju: pripadnici NOP-a 21. maja 1942. godine, organizuju bijeg prvih partizanskih pilota Rudija Čajaveca i Franje Kluza, koji su sa avionima iz vazduhoplovstva NDH-a prebjegli partizanima i sletjeli na aerodrom kod Prijedora, na slobodnu partizansku teritoriju.
Kompletne banjalučke porodice učestovale su u antifašističkoj borbi. Primjera radi, porodica Mažar dala tri naroda heroja – Josipa Šošu, Ivicu i Dragu, dok su iz porodice Pavlić u antifašističkoj borbi poginula tri člana, takođe braća – Stjepan, Dane i Nikica, porodica Odić. Hroničari su zabilježili da su pojedina banjalučka naselja bila jaka uporišta antifašističke borbe. Tako su naselje Peti kvart – Mejdan okupatorske vlasti u svojim dokumentima vodili kao “crveni kvart”. Prošetate li ovim naseljem nailazite, između ostalog, na spomen ploče posvećene porodicama Delić, Kapor, Maglajlić,Bukić…
Ovdje su živjeli Mirko Kovačević i njegova sestra Zora. Mirko Kovačević autor stihova za poznatu partizansku pjesmu “Po šumama i gorama”. Na ulazu u prostorije RKUD “Pelagić” spomen ploča za više od pedeset članova ovog kulturno-umjetničkog društva. Među njima i imena narodnih heroja – Kasim Hadžić, Drago Lang, Rade Ličina, Josip Mažar, Ivica Mažar. Poznati banjalučki novinar i vrsni hroničar Banjaluke, Aleksander Aco Ravlić u knjizi “Banjaluka – napori i radosti” je zapisao:”…Banjaluka, 22. april 1945….U mnogim domovima je radost oslobođenja bila zatomljena najvećom boli. Jer, mnogobrojni su oni koji su otišli u borbu, a neće se moći radovati toliko priželjkivanoj slobodi na ulicama svoga grada…
Banjaluka i okolina dala je više od dvadeset narodnih heroja: Boško Karalić, Drago Mažar, Rada Vranješević, Ante Jakić, Drago Lang, Rade Ličina, Vahida Maglajlić, Šefket Maglajlić, Ivica Mažar, Josip Mažar-Šoša, Danko Mitrov, Stjepan Pavlić, Branko Popović, Đuro Pucar – Stari, Karlo Rojc, Milorad Umjenović, Kasim Hadžić, Ranko Šipka, Osman Karabegović, Veselin Masleša, Rudi Čajavec, Franjo Kluz, Milančić Miljević…
Mišo Vidović