Malograđanska lojalnost i banalnost zla
Bez kulture sećanja osuđeni smo na banalno zlo čije je postojanje prva detektovala/dijagnostikovala Hana Arent, a potom ga i naučno obradila u svom filozofskom opusu. Ovo banalno zlo Arent nije obrađivala samo u svom delu Ajhman u Jerusalimu – zbog kojeg su je, by the way, napadali i cionisti, već je ono ključno pitanje njenog bavljenja filozofijom. Banalizacija se dešava u procesu normalizacije zla, kada ono postaje prosečnost življenja, to jeste kada postane sastavni deo života ljudi. U situaciji prihvatanja zla kao svakodnevnice, moguće je sprovoditi holokauste i genocide bez otpora stanovništva – bilo da deo istog tog stanovništva interniraju u logore ili pak da onaj lojalni deo gleda ispod zavesa kako odvode njihove komšije.
Zlo je u toj pomirenosti sa sudbinom, u malograđanskoj lojalnosti i nedostatku želje za pobunom ili pak strahu da se ne zameri vlastima. Arent je, proučavajući tematiku samog zla – kojeg je kasnije je nazvala banalnim, došla do vrlo zanimljivih rezultata koji su, kao i proučavanja predstavnika tzv. Frankfurtske škole, ukazivali na mnogo šire/dublje izvore rađanja modernog zla od onih vezanih striktno za fašizam i nacizam. Holokaust, na primer, ima svoju daleku predistoriju u vidu kolonijalnog rasizma koji se sprovodio širom sveta nad domicilnim stanovništvom kako bi se opravdalo ropstvo i pljačkanje materijalnih bogatstava Afrike, Azije, Južne Amerike.
Rasizam se pravdao „prirodnim“ razlozima i razlikama koje su ukazivale na to da je beli čovek u mnogo čemu superiorniji od crnog, belog ili crvenog čoveka; pokušavao se rasizam dokazati sa naučne, ideološke, pa i religijske strane (Buri ili Holanđani koji su živeli na jugu Afrike i bili vatreni zagovornici rasizma, maltene su stvorili svoju Bibliju kako bi dokazali da je ropstvo prirodno; polazili su od neke ranije idiotske verzije priče o biblijskoj svađi Noje i jednog njegovog neposlušnog sina kojeg otac proklinje i kaže mu da će njegovi potomci biti sluge – od ovog Noinog sina nastali su afrički narodi koje evropski beli čovek sa punim pravom može da iskorišćava kao roblje).
Genealogija rasizma je viševekovni proces koji je postao sastavni deo mišljenja i kulture onih evropskih zemalja koje su vršile kolonijalnu ekspanziju i na taj način i otvorio vrata ili ostvario mogućnost pojave totalitarističkih ideologija koje su se zasnivale na supremaciji i premoći bele rase ili kasnije Arijevaca kod nacistički raspoloženih Nemaca i njihovih podržavalaca. Nacisti su bili, u neku ruku, samo izvođači radova u istorijskom razvitku zla koje se događalo u Evropi sa njenim kolonijalnim projektom. I te posledice osećamo itekako i danas…
Hana Arent je pokazala izvorno mesto rađanja totalitarizma koji je kao ideologija vladao dvadesetim vekom i pritom je jednako kritikovala i nacistički, ali i staljinistički oblik toralitarizma. No, kako to obično biva, njena filozofija i duboka analiza toralitarizma nije baš naišla na oduševljene reakcije, naročito ne u posleratno doba iz kojeg se izrodio hladni rat između tadašnjeg SSSR-a sa svojim satelitima i razvijenim zemljama tzv. Zapada.
Zato je neophodna razvijena kulura sećanja kako bismo mogli da ispratimo genealogiju zla i kako bismo sprečili njegovo ponovno javljanje na istorijskoj sceni. Kultura sećanja ne treba samo da opominje i podseća na pojedine tragične momente u istoriji, kao što su holokaust nad Jevrejima na primer, već mora da iznađe načina da ove događaje stalno i iznova tematizuje, kako bi one ostale autentični događaji za sve buduće generacije koje žele da nauče šta je zlo i kako se ono rađa. A kultura sećanja ne može biti i nije samo neka naučna disciplina u istoriji, sociologiji ili filozofiji koja se bavi bitnim/prelomnim istorijskim događajima; ona mora biti multi i interdisciplinarna, povezana sa svim relavantnim faktorima i činiocima kako bi se ostvarila što objektivnija slika o određenim dešavanjima, ali i kako bi se ta dešavanja osavremenila i predstavila novim generacijama. Potrebno je razviti intelektualnu, ali i emotivnu sinergiju sa istorijskim događajima kako se oni ne bi pretvorili u fikcije koje odgovaraju aktuelnim potrebama političara, što je prava receptura za razvijanje iskrivljenih i ciničnih interpretacija koje onda razvijaju banalno zlo i prave generacijski problem.
Srbija je jedna od zemalja u kojoj je celokupna istorija, pa čak i ona bliska, pretvorena u fikciju u mitove koji razorno deluje na generacije. Onaj Rambov predlog da malo odmorimo od istorije i uvedemo predmet „budućnost“ u škole – u potpunosti je razumljiv ako znamo da je istorija u školama ne samo fikcionalna nego i funkcionalna, u smislu nacionalističke mobilizacije. Od kosovskog ciklusa, preko Drugog svetskog rata, pa do poslednjih balkanskih ratova devedesetih godina prošlog veka, ispredaju su mitovi sa kojima se, veoma planski, iskrivljuje istorijska svest i opterećuje se isfabrikovanim interpretacijama događaja koje služe za opravdanje svekolikih brljotina aktuelne političke „elite“.
Razlozi političara i njihovih pseudonaučnih interpretatora istorije – a u stvari ciničnih falsifikatora istorijskih događaja, banalni su kao i zlo koje produkuju, a striktno i blisko su vezani za njihove lične interese ili pak interese elite koju predstavljaju. Zadatak kulture sećanja je da ovo banalno zlo prepozna i bori se sa njim. Društvo u kojem vlada kultura sećanja proizvodi slobodne, empatične i razumne ljude, a ne robove kojima je lako vladati.