Andrić: Sve moje je iz Bosne

Foto: Google

Bosna je divna zemlja, zanimljiva, nimalo obična zemlja i po svojoj prirodi i po svojim ljudima. I kao što se pod zemljom u Bosni nalaze rudna blaga, tako i bosanski čovek krije nesumnjivo u sebi mnogu moralnu vrednost koja se kod njegovih sunarodnika u drugim jugoslovenskim zemljama ređe nalazi. Ali vidiš, ima nešto što bi ljudi iz Bosne, bar ljudi tvoje vrste, morali da uvide, da ne gube nikad iz vida: Bosna je zemlja mržnje i straha.

piše: Ilijana Božić

Andrić Bosnu vidi kao zemlju sa mnogo vjera u kojoj ipak nema Boga. Bosna je zemlja izgnanstva unutar koje se ljudi susreću sa zlom koje svaki čovjek sam u sebi nosi ali i sa zlom cijelog univerzuma. Bosna je siromašna zemlja a pravda i sloboda joj najviše nedostaju. Andrićevi likovi prikazuju Bosnu kao protivrječnu zemlju. S podjednakom snagom i uvjerljivošću Andrić je prikazao tamne i svijetle portrete Bosanaca i Bosne. Dosta svog stvaralaštva posvetio je istraživanju i pisanju o Bosni i bosanskom mentalitetu. Andrićevi likovi iznose pozitivne i negativne strane Bosne na osnovu kojih uvidjamo piščevu analizu i kritiku društva, mentaliteta i kulture. Njihova misao proističe iz njihovog iskustva u susretu sa Bosnom. U tim slučajevima Bosna je za njih tuđa, strana i drugačija zemlja. Oni su u njoj stranci, bilo da su samo putnici ili diplomate i došljaci koji se nalaze u protivrječnoj kasabi. Kritički stav stranca je naročito naglašen. Iako stičemo utisak da je kritika usmjerena ka drugom, znamo da je u suštini to Andrićeva kritika o onome što je njegovo. Svoje likove koristi da ukaže na veliki problem bosanskog mentaliteta, zadržavajući distancu. Pri tom se ne smije zaboraviti da je Bosna ipak u centru mnogo većih sila koje su se tu ukrštale. Andrić ne analizira samo našeg čovjeka, on prodire i u onog sa Istoka i sa Zapada, pa govori i o onome koji stoji na raskrsnici između ta dva svijeta.

U Travničkoj hronici Andrić vidi i kazuje Travnik i preko njega Bosnu, a preko Bosne cijeli taj divlji kraj Balkana i to kao pozadinu, kao okvir za tuđe životne drame koje se ovdje odigravaju. Sa Istoka i Zapada ovdje se po nekim zakonitostima, ili igrom slučajnosti, u velikim istorijskim potresima vremena, steklo nekoliko raznovrsnih i vrlo nepodudarnih ličnosti koji jedan dio svog života treba da potroše u ambijentu njima neprilagodljivom. Originalna je Andrićeva ideja da se u najnedostupnijem uglu Balkana, u samoj njegovoj divljini i tami posmatraju i fiksiraju obespućena životna kretanja ljudi koji nisu sa Balkana u vremenu kad se Zapad visoko kulturno uzdizao, a ovdje se još bilo pod pritiskom tamnog srednjeg vijeka. Na prelazu iz 18. u 19. vijek, u godinama kad se istorija punim tempom kretala, svi ti ljudi, svojim položajima i svojim porijeklom reflektuju istoriju u balkanskoj tišini koja je zapravo smrt u drugom obliku. Ovakav sadržaj otvara dvije perspektive, jednu psihološku i jednu koja bi mogla biti istorijska i socijalna.

Čaršija se vidi samo kao pozornica i čuje se tek koliko da se scena odredi tim elementom, ali pred čitaocem ostaje zatvorena kao i pred tim strancima koji se u njoj kreću. Seljak je sasvim odsutan, nema ga. O njemu se tek toliko šapuće da bi se naslutilo da kao element živi negdje u tami pozadine. Sama sredina je izgrađena kao živi okvir, ali nije pretvorena u dejstvo. Ta sredina nije povezana sa vremenom. Malo šta se u njoj osjeća kao odjek velikih istorijskih potresa epohe, koji bi je u nju uključio. To je vrijeme koje se neposredno javlja iz Francuske revolucije, doba propadnja i preobražavanja nekih stanja i sistema, doba velikih Napoleonovih ratovanja. To je vrijeme kad se počeo mijenjati spoljnji lik svijeta. Na Istoku, u Stambolu odakle se upravlja ovom zemljom, krvavo se bore težnje za starim, surovim samovlašćem i one druge koje su nadahnute idejom prosvećenog upravljanja državom. U Travniku istorija dobija neke svoje male, ali ne i beznačajne faktore, predstavnike velikih zemalja u sukobu, da i kroz te divlje, neprohodne planine utru puteve nekim imperijalnim zakoračivanjima. Ovi strani poslanici istorije u ovom romanu ljudski se utapaju u borbu sa sredinom i upravo kao ljudi se tek ovdje, pod nekim izuzetnim koordinatama, naročito vidno i osjetljivo otkrivaju. Pisac ih najviše u tim osvjetljenjima posmatra.

Bosna nije tako mirovala kako bi se moglo naslutiti, Balkan nije bio tako nepovezan sa istorijom kako se nameće utisak. Revolucije i ovdje potresaju stare odnose. Napoleon dopire i do ovih kapija i Andrić to ne zaboravlja. On dovodi istoriju u Travnik ali je pušta da u njemu miruje. Istorija je kod Andrića samo pokretač nekih ljudskih reakcija kod konzula koji ovdje predstavljaju i zastupaju istorijske tendencije, ali se te tendencije ne vide jer se najviše posmatraju i uočavaju psihološke posljedice političkih suprotnosti između konzula, njihova saveznička borba sa sredinom, njihovo ljudsko zlopaćenje u jednom ambijentu koji im je obojici neprijatelj i koji ih na taj način zbližava. Naročito je zima, jaka, hladna i surova data kao snažan uticaj na ljude. Njihovu tragičnost dodatno podvlači zima koja pustoši i ostavlja čovjeka bespomoćnim. Andrić je naročito podvukao klimatske uslove i geografski položaj grada koji kao takvi snažno utiču na čovjeka. Andrić posmatra i prikazuje šta se dešava sa čovjekom intelektualcem koji se izoluje od svijeta i smjesti u takve uslove. Koliko on može da izdrži sam, koliko može da podnese tu tišinu i surovost. S druge strane Andrić se kroz roman pita kolika je tragika jednog intelektualca sa Balkana kada se susretne sa civilizovanom i kulturno visoko uzdignutom Evropom, te kako to utiče na njegovu psihologiju.

Psihologija likova

Andrić je ove ljude posmatrao prvenstveno iz psihološke perspektive. On voli da izgrađuje psihološku ličnost. Kada je izgrađuje on prilazi tančinama, prodire u unutrašnje ljudske tajne, hvata motive iz dubine čovjekove duše. Tako polazeći iz dubine čovjekovog bića, onog što je on iznutra dolazi do njegove spoljašnjosti gradeći lik čovjeka u oba reljefa. Ukoliko je ličnost piscu bliža, ukoliko je življe urasla u njegova iskustva utoliko se i spoljašnji izgled više učvršćuje. Takva ličnost izrazitije govori, sigurnije i toplije pokriva unutrašnju sadržinu, da se ne bi pokazala kao sama sebi cilj. Ukoliko je neka ličnost više rađena po konceptu, više po mišljenju nego po iskustvu onda su suptilnije definisane njene neravnine iznutra. Ona vidno otkucava i najskriveniji udar svojih pulseva. Međutim, nezaštićena spoljnjom formom lako se može razbiti i rasturiti. Ona je bez svog tvrdog oblika koji joj je istovremeno oklop i zaštita, ali i veza sa svijetom i sredinom. U takvim ličnostima ostaje nešto nedovršeno, neuobličeno i nefiksirano. Osjećamo njihovo prisustvo ali ih ne sagledavamo, postaju apstrakcije. Takva vrlo razrađena i u bezbroj nijansi osvijetljena apstrakcija je figura Davila, francuskog konzula u Travniku. On je više jedan pojam, nego li živ čovjek, jedna velika sinteza ljudskih osobina. On nema nikakvu idejnu ni moralnu podlogu u sebi, Davil je sav u nedoumicama. Pisac ga je takvog htio i takvog nam ga je i protumačio. On je centralna ličnost u svim zbivanjima. U nekim trenucima je nosilac nekih sugestija samog pisca. Dosta se važnosti daje njegovim raspoloženjima i analizama tih raspoloženja, kako bi ga pisac izdigao. Na nekim stranicama djeluje skoro kao heroj. Tada mu riječ i misao zvuče drugačije i produbljenije nego što njemu odgovara. Davil je mjestimično dat sa nekim pretjerivanjima, u nagomilavanju podataka o njemu. S druge strane Davil kao da je metafora za jednu generaciju koja je sanjala u ideale koji su joj porušeni. Kao da je kroz njega Andrić oslikao svoju generaciju pisaca čiji su ideali porušeni ratnim razaranjima.

Pored Žan Davila, veoma interesantan lik je mladi Defose koji je Andriću poslužio da saopšti sve o Bosni i njenom mentalitetu u pozitivnom svjetlu. Ključna razlika između ova dva lika je u njihovom odnosu prema Bosni, njenom nasljeđu i njenim ljudima. Negativne karakteristike Bosne kao što su zaostalost i pritvornost saznajemo od Defosea koji ih pripisuje lošoj turskoj upravi zbog koje se razvila i najlošija negativna karakteristika, a to je opiranje svakoj novini. Mladi Defose, pomoćnik francuskog konzula dat je kao antiteza glavnom junaku i zato u nekoj vrsti apstrakcije kao i Davil. Mladi Davil je predstavnik nove generacije, koja ne stvara ideale nego se odmah prihvata akcije. U romanu Travnička hronika Andrić je oslikao čitav niz ličnosti, pojava i epizoda koje zadivljuju svojom živopisnom i ubjedljivom konkretizacijom. Svaka pojedinost živi i diše toplim dahom stvarnosti.

Kao najmračniji aspekt bosanskog mentaliteta Andrić ističe mržnju i to demonstrira kroz riječi Maksa Levenfelda, jednog od svojih likova. Levenfeld mržnju u Bosni vidi kao nešto što je neprolazno, a prvenstveno misli na mržnju različitih kolektiviteta koja je po njemu ukorijenjena opšta karakteristika bosanskog stanovništva. Većina Andrićevih likova razmišlja o odlasku iz Bosne.

Autor: Impuls