Ideje Pariske komune danas su aktuelne onoliko koliko su bile prije 150 godina. To ne znači da su te ideje zastarjele, već da se društvo nije suštinski reformisalo, niti to može, jer počiva na istim, okoštalim principima političkog elitizma i ekonomske eksploatacije.
Osamnaestog marta obilježava se 150 godina od proglašenja Pariske komune. Godišnjica je danas skoro nepoznata, osim u krugovima radikalne ljevice, pogotovo marksista, koji se pozivaju na nju kao na prvu proletersku revoluciju. Ona je to uistinu i bila, trajući 72 dana, tokom kojih je mogla da stvori obrise novog društvenog uređenja i organizacije vlasti. Tzv. ortodoksni marksizam Druge internacionale nije joj poklanjao veliku pažnju, kao ni staljinizirani period Treće internacionale. Ona je bila zvanično obilježavana u prvim godinama sovjetske Rusije, i kao državni praznik, a istorijska slučajnost je da je pedeseta godišnjica Komune pala u vrijeme kada se Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika definitivno učvrstila.
Nije slučajno što je Komuna bila i ostala zanemarena, uprkos prigodničarskom podsjećanju na nju. Socijaldemokratske partije Druge internacionale imale su etatističku orijentaciju, patile su od reformizma, ali i od „ekonomskog determinizma“, nemajući jasnu predstavu o tome kako novo društvo treba da izgleda, čekajući da se ispune objektivni uslovi za društveni preokret. Nakon što je Treća internacionala staljinizirana, samoupravljačka i pluralistička priroda Komune nije joj odgovarala. Stoga, bilo je najlakše „zaboraviti“ razmišljanja osnivača marksizma o tome da je Komuna „najzad pronađeni politički oblik oslobođenja radničke klase“ (Marks), odnosno da je ona „oblik diktature proletarijata“ (Engels i Lenjin).
Komuna je bila pluralistička, jer su je činili predstavnici radničke klase različitih orijentacija – prudonisti, blankisti, marksisti i dr. Marksisti su u njoj čak činili manjinu. Ideološke razlike između njih bile su znatne, ukoliko su uopšte imali razvijena gledišta o organizaciji novog društva. Uprkos tome, nikome nije padalo na um da zagovara ideološki monizam, ili da se bavi progonom političkih protivnika. Kasnija marksistička razmatranja organizacije i rada Komune ne vide u ovoj činjenici bilo kakav problem ili nedostatak.
Komuna je tokom dva i po mjeseca postojanja preduzela niz mjera koje su pokazivale ne samo njenu opredijeljenost da djeluje kao vlast radničke klase i drugih „nižih“ klasa, već i spremnost da radikalno raskida sa postojećim društvom. Nije stvar u tome, kako neki kažu, da ona nije mogla promijeniti društvo za 72 dana, pogotovo što je bila ograničena na jedan grad, i to u uslovima vojne opsade. Stvar je u tome da je jedna revolucija koja je izbila sasvim neočekivano pokazala da su radnici i njihovi predstavnici imali ideju o tome kako treba mijenjati društvo. Kao što je Marks govorio, Komunu su činili radnici ili istaknuti predstavnici radničke klase. To je bila njena prva specifičnost. Ona je trebalo da posluži kao uzor drugim gradovima i manjim mjestima u Francuskoj, što znači da bi bio stvoren sistem ili federacija komuna. Kako god da su Marks i Engels zamišljali centralizovanu državnu organizaciju u Manifestu, čini se da su ublažili taj stav nakon iskustva Pariske komune, na šta upućuju odgovarajuća mjesta u Građanskom ratu u Francuskoj.
Komuna je usvajala mjere koje su imale za cilj poboljšanje položaja radnog naroda. Imajući u vidu društvene okolnosti u kojima su donošene, one su se mogle smatrati revolucionarnim, iako po sebi nisu imale potencijal da promijene prirodu društvenog poretka. Iz današnje perspektive, one bi se mogle smatrati reformama. U ono vrijeme, iako po svojoj sadržini nisu bile revolucionarne, one to jesu bile po svom potencijalu, budući da je položaj radničke klase dotad bio toliko težak, da su i reformistički zahvati mogli izgledati vrlo revolucionarno.
Međutim, Komuna je preduzimala i mjere koje su bile suštinski revolucionarne. Ona je bila zasnovana na radničkom samoupravljanju. Jasno je da ono nije moglo zaživjeti za tako kratko vrijeme, niti je moglo pokazati svoje dobre i loše strane, jer za razvoj i provjeru sistema treba vremena, ali i njegovo rasprostiranje u cijeloj državi. Suština nije u tome, već u činjenici da je samoupravljanje uvedeno kao odgovor radničke klase i njenih političkih predstavnika na novonastale prilike. Kad su se našli u prilici da upravljaju, makar i vrlo kratko, radnici su to vrlo rado prihvatili. Štaviše, ideja samoupravljanja je prihvaćena uglavnom spontano, kao izraz radničkog samoorganizovanja, a ne kao rezultat dugotrajnog uticaja i kampanje nekog političkog pokreta. Samoupravljanje se u kasnijim revolucijama javljalo kao odgovor radničke klase na potrebu za krupnim društvenim promjenama, nije bilo nametano „odozgo“, a tamo gdje se to pokušalo, kao u Jugoslaviji, u krajnjoj liniji nije bilo uspješno. Pariska komuna je bila prvi izraz radničkog samoorganizovanja i jedne nove republike, koja je u sebi spojila obilježja ne samo nove i drugačije organizacije vlasti, nego i novih i drugačijih principa društvenog uređenja u cjelini. U tome je njen istorijski i neprolazni značaj.
Komuna je sprovela i takve mjere kakve su odvajanje crkve od države, besplatno javno obrazovanje, i dr. Te mjere su za to vrijeme bile radikalne i krajnje neobične. Uprkos svojoj velikoj naprednosti, one po sebi nisu značile prevazilaženje postojećeg poretka. S druge strane, Komuna je u oblasti političkog organizovanja uvela novine koje bi se zaista mogle smatrati revolucionarnim. Ona je ukinula stajaću vojsku i uvela opšte naoružanje naroda, ukinula je birokratiju, a javne funkcionere je učinila odgovornim i smjenjivim u svako doba. To je učinila tako što je uvela imperativni mandat i delegatski sistem. Sama je bila birana neposredno, na osnovu opšteg biračkog prava, koje je u to vrijeme takođe bilo velika rijetkost u Evropi (imalo ga je vrlo malo država, a i to je bilo opšte biračko pravo muškaraca, a ne svih građana).
Ovi principi organizovanja vlasti (u tom trenutku samo na lokalnom nivou, ali po priznanju samih komunara, i riječima Marksa, trebalo je da budu prošireni na čitavu Francusku) predstavljali su punu negaciju kapitalističke državne organizacije, sa ogromnom birokratijom, stajaćom vojskom i premoćnom izvršnom vlašću, uz parlament kojim su dominirali buržoazija i partijski ljudi (što je u većini slučajeva bilo jedno te isto). Umjesto parlamenta sačinjenog od buržoazije (krupne ili srednje), te političkih vođa na koje birači nikako ne mogu uticati, Komuna je bila predstavničko tijelo slobodno i neposredno birano, sastavljeno od radnika ili njihovih predstavnika. Njen klasni sastav, dakle, bio je nov i revolucionaran. Njen odnos sa biračima, kako radnicima tako i građanima u cjelini, bio je takođe revolucionaran. Imperativni mandat trebalo je da članove Komune učini zavisnim od birača, tako da se ne stvori nova politička elita. Time bi građani istovremeno postali stvarni nosioci vrhovne vlasti. Obavljanje javne funkcije za prosječnu radničku platu trebalo je da, Marksovim riječima, spriječi trku za položajima i da javne funkcionere „pretvori“ u obične ljude, lišene privilegija koje su imali dotadašnji javni funkcioneri.
Pišući Državu i revoluciju, Lenjin se zalagao za „državu tipa Komune“. Činjenica da je taj tip organizacije zagovarao u vrijeme revolucionarnih previranja, neposredno tokom priprema Oktobra, govori o tome koliko je ona bila nova i suprotna tipu buržoaske države. Nasuprot tome, socijaldemokratski teoretičari, poput Kauckog, zagovarali su demokratsku parlamentarnu republiku, kao suprotnost državi tipa Komune.
Komuna je ugušena u krvi. Računa se da je buržoazija usmrtila oko 50.000 pristalica Komune. Na pariskom groblju Per Lašez i danas stoji Zid komunara, mjesto na kome su komunari strijeljani. I to je jedna od pouka Komune – kada su pariski proleteri i ostali građani pokušali da promijene poredak, primjenjujući demokratske metode, buržoazija ju je skršila čim je uspjela da se oporavi. Kako je bilo, tako je ostalo. Ideje Pariske komune danas su aktuelne onoliko koliko su bile prije 150 godina. To ne znači da su te ideje zastarjele, već da se društvo nije suštinski reformisalo, niti to može, jer počiva na istim, okoštalim principima političkog elitizma i ekonomske eksploatacije.
Goran Marković - Novi plamen
