Srđan Šušnica: RŽR Ljubija – Istorija se ne ponavlja, ali se rimuje (drugi dio)

Rudnici željezne rude “Ljubija” Prijedor su jedno od najstarijih preduzeća za eksploataciju željezne rude u Bosni i Hercegovini. Ležišta RŽR Ljubija se nalaze u središtu unsko-sanskog, rudarsko-geološkog bazena površine od 1200 km² na kojem procijenjena količina geoloških rezervi željezne rude i drugih minerala (cink, olovo, pleteni pijesak, itd.) iznosi danas oko 347 miliona tona. Trenutna vrijednost ovih registrovanih rezervi željezne rude i drugih minerala u sva tri rudišta RŽR Ljubija se procjenjuje na oko 800 miliona eura. Rudnici RŽR Ljubija se danas sastoje od tri eksploatacijska rudišta: 1. Centralna rudišta Ljubija, 2. Istočna rudišta Tomašica i 3. Rudišta Omarska.

Autor: impulsportal.net

Nakon oslobođenja, socijalistička Jugoslavija obnovila je rad rudnika Ljubija osnivajući društveno preduzeće “Rudnici željezne rude Ljubija”. Ulažu se znatna sredstva u modernizaciju tehnologije, zaštitu na radu i zdravstvenu i socijalnu zaštitu radnika. Ulaže se u istraživanja novih ležišta, a proizvodnja se znatno proširuje otvaranjem još dva nova rudišta: Istočna rudišta Tomašica 1965. godine i Rudišta Omarska 1985. godine. Željezna ruda Ljubije se koristila za podizanje jugoslovenske industrije čelika u Zenici, Jesenicama, Sisku i drugdje, dok je na izvoz odlazila daleko manja količina rude. Rudnik Ljubija postao je okosnica razvoja grada Prijedora i cijele regije. Godine 1948. grad Prijedor imao je oko 8000 stanovnika a cijeli srez Prijedora oko 60.000 stanovnika. Nekih 40 godina kasnije 1991. godine opština Prijedor imala je 112.000 stanovnika s visoko razvijenom industrijom prehrane, poljoprivrede, uzgoja ribe, celuloze, namještaja i proizvodnjom željezne rude i drugih minerala. Kako bismo dobili sliku o tome koliki značaj imaju sva tri rudišta RŽR Ljubija, prikazaćemo podatke o količini proizvedene rude. U razdoblju od 1916. do 1992. godine u centralnom rudištu Ljubija proizvedeno je oko 44,6 miliona tona željezne rude i koncentrata, najviše u periodu SFRJ od 1945. do 1992. godine. I pored toga, danas se procjenjuje da u centralnom rudištu ima još oko 150 miliona tona procijenjenih geoloških rezervi željezne rude, a projektovani kapaciteti proizvodnje idu i do jednog miliona tona godišnje. U istočnom rudištu Tomašica koje je radilo od 1965. do 2004. godine proizvedeno je oko 20,6 miliona tona željezne rude i koncentrata, uglavnom do 1992. godine, a procjenjuje se da ovo rudište ima još oko 35,8 miliona tona geoloških rezervi željezne rude, uz projektovane kapacitete proizvodnje od 1,2 miliona tona godišnje. Osim željezne rude, ruda iz istočnih rudišta se od 1985. koristila zbog svoje visokokvalitetne rude za proizvodnju željeznih oksida (pigmenata) u društevnoj fabrici Ferrox. Proizvodnja u Ferroxu je stala u aprilu 1992. godine pri proizvodnoj stopi od 10.000 tona pigmenta godišnje. Rudište Omarska je bilo u proizvodnji između 1985. i 1992. godine, kada se ruda crpila samo sa površinskog kopa Jezero. Procjenjuje se da su ukupne rezerve željezne rude u rudištu Omarska oko 120 miliona tona.

U sva tri rudišta Ljubije proizvodnja je stala u aprilu 1992. godine usljed državnog udara bosanskih Srba na ustavno-pravni poredak BiH, početka oružanog sukoba i organizovanog progona i istrebljenja nesrpskog stanovništva Prijedora i Bosanske krajine od strane novih vlasti tzv. RS.

Još tokom 1991. godine političko rukovodstvo SDS-a je u saradnji sa dijelovima službi bezbjednosti pod srpskom kontrolom u tajnosti proglašavalo paralelne organe vlasti u vidu zajednica opština ili u vidu srpskih autonomnih oblasti (SAO), koje su činili samo predstavnici lokalnih skupština opština iz SDS-a i provjereni Srbi iz drugih partija, srpski pripadnici službi bezbjednosti, lokalni srpski biznismeni i organizatori srpskih paramilitarnih organizacija. U aprilu 1991. godine je tako u tajnosti osnovana tzv. Zajednica opština Bosanske krajine za koju se planira da u njen sastav uđu sve opštine te regije sa srpskom većinom. SDS transformiše 16. septembra 1991. godine u tajnosti tu zajednicu u tzv. Autonomnu regiju Krajina. U drugoj polovini 1991. godine SDS, pod rukovodstvom Karadžića i uz podršku i učešće političkog rukovodstva, dijela intelektualne elite i zvaničnih organa SRJ i Srbije izrađuje i konačno usvaja 19. decembra 1991. godine tajne instrukcije pod naslovom “Organizacija i djelovanje organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima“ u kojima se planira opšti državni udar na pravni i politički poredak BiH, preuzimanje potpune vlasti nad opštinama sa srpskom većinom i stvaranje kriznih štabova po opštinama sa srpskom većinom. U istom periodu je usvojen plan naoružavanja članova SDS-a i srpskog stanovništva, plan izdvajanja srpskih pripadnika službi bezbjednosti u novu nelegalnu ekskluzivno srpsku policiju, zatim plan sadjejstva paramilitantnih jedinica sa službama bezbjednosti i JNA te preuzimanje i osiguranje vojnog naoružanja i podrške JNA na terenu. Planovi su sadržavali i posebno naglašavali preuzimanje najznačajnijih privrednih sistema i preduzeća od strane srpskih kriznih štabova i oružanih snaga i rekviriranje njihovih resursa za potrebe rata u kojem treba osnovati tzv. Srpsku Republiku BiH i obračunati se sa unutrašnjim neprijateljem koji je već tada targetiran kao “muslimansko-hrvatski teororisti”, članovi SDA i HDZ-a.

Konačno, u januaru 1992 godine se iz Narodne skupštine BiH izdvajaju srpski poslanici i čineći državni udar proglašavaju osnivanje paralelne i pobunjeničke tvorevine Srpske Republike BiH. Na prvim zasjedanjima nelegalne i pobunjeničke skupštine bilo je evidentno da političko rukovodstvo bosanskih Srba, radi stvaranja zasebne srpske države, planira da izvede ratne zločine kojim bi izvršili etničko čišćenje teritorija, koje čine SAO regije. Već 7. januara 1992. godine, srpski članovi Skupštine opštine Prijedor i predsjednici lokalnih opštinskih odbora SDS-a u tajnosti su proglasili tzv. Skupštinu srpskog naroda opštine Prijedor i počeli sa implementiranjem tajnih instrukcija i planova. Za predsjednika ove skupštine je izabran Milomir Stakić, kasnije osuđen pred tribunalom Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ/ICTY) zbog masovnih zločina protiv čovječnosti nad muslimanskim i hrvatskim civilima. Deset dana kasnije, 17. januara 1992. godine, ova nelegalna skupština je usvojila odluku o ulasku opštine Prijedor u Autonomnu regiju Krajina. Nakon potpunog svrstavanja JNA na stranu pobunjeničkog političkog rukovodstva bosanskih Srba i razmještanja snaga JNA na strateške pravce i zone djejstva, u martu i aprilu 1992. godine pod rukovodstvom SDS-a i kriznih štabova opština i SAO regija, kreće serija lokalnih pučeva, serija državnih udara na pravni poredak Bosne i Hercegovine i preuzimanja vlasti u opštinama Bosanske krajine i BiH.

Sve ove pripreme srpskog rukovodstva nisu bile nezapažene od strane rukovodstva Republike BiH i SDA i HDZ-a. Tokom aprila 1992. godine rukovodstvo države BiH i partija koje su bile za suverenu i samostalnu Republiku BiH kao nasljednicu države, članice federativne Jugoslavije, SR BiH, pokušali su isplanirati odbranu i organizovati jedinice teritorijalne odbrane i pripadnike republičkog MUP-a na širem prostoru Bosanske krajine, kako bi se pružila neka vrsta otpora ovim pučističkim i terorističkim aktima SDS-a i pokušali spriječiti državni udari na pravni poredak BiH. Ali su ti pokušaji u startu bili osuđeni na propast, jer je omjer snaga između pučista i agresora s jedne i branilaca s druge strane bio nemjerljivo povoljniji za SDS i srpske snage. Jednostavno nije se mogla uporediti snaga kojom su raspolagali bosanski Srbi u vidu vojnih resursa, snage pet korpusa JNA na teritoriji BiH sa vrlo skromnim kapacitetima jedinica teritorijalne odbrane i svih drugih aktera na koje je rukovodstvo Republike BiH i partija moglo računati. Ti planovi odbrane su se oslanjali najviše na blokadu kasarni, zaprečavanje puteva, blokadu transporta i odvoženje oružja iz kasarni, ali bez dovoljnih oružanih kapaciteta i bez adekvatne organizacije ljudstva i komandne strukture. U nekim izvještajima pobunjeničkog MUP-a RS s kraja 1992. godine navedeno je da je rukovodstvo Republike BiH i SDA tek 29. aprila 1992. godine izdalo neko naređenje o blokadi kasarni, organizaciji otpora i zaprečavanju komunikacija, ali to je došlo isuviše kasno, nije se oslanjalo na stvarne kapacitete na terenu kojih nije bilo za tako nešto. Drugim riječima, iako je to bio legitiman čin odbrane, to je bio samo spisak želja rukovodstva Republike BiH koji nije bio u vezi sa realnošću. S druge strane, rukovodstvo SDS-a uz učešće i sadjejstvo JNA i bezbjednosnih organa Srbije je još tokom februara i marta 1992. godine, provođenjem operacije “Tepih”, izvršilo operativno i taktičko razmještanje i izvlačenje miliona tona armijskih resursa, oružja, oruđa i municije na pozicije na kojima će ono služiti pučistima i organima pobunjeničke RS u napadu na nesrpsko stanovništvo, gradove, komunikacije, infrastrukturu na teritorijama za koje su srpski nacionalisti i rukovodstvo SDS-a smatrali da treba da pripadnu novoproglašenoj, tzv. Srpskoj Republici BiH, ultimativno Velikoj Srbiji. Da su legitimne i legalne snage Republike BiH i imale snage na terenu da provedu blokadu kasarni i spriječe razmještanje i odvlačenje oružja i resursa na buduće borbene položaje bosanskih Srba, to su mogle uraditi najkasnije do 15. marta i to sa djelomičnim uspjehom. U aprilu je sve bilo složeno i spremno za napade, pučeve i preuzimanja opština. Primjera radi, puč u opštini Banja Luka se desio u noći od 2. na 3. april 1992. godine. Na tajnom sastanku paralelne skupštine srpske opštine Prijedor 16. aprila 1992. godine već su bili izabrani budući rukovodioci opštine, policije i teritorijalne odbrane nakon puča, a do kraja aprila u tajnosti je osnovano više tajnih, ekskluzivno, samo srpskih policijskih stanica sa više od 1500 naoružanih ljudi. Ključna stvar u ovom tajnom organizovanju bila je u činjenici da je nezamislivo velika armada oružja i oruđa JNA u potpunosti stavljena u službu pučističkog i nelegalnog djelovanja SDS-a.

Na sastanku u kasarni JNA u Prijedoru, održanom 29. aprila 1992. godine, dogovoreno je da će srpski pripadnici milicije i naoružani Srbi iz paramilitantnih grupa uz podršku JNA izvršiti preuzimanje grada. Na sastanku su učestvovali članovi Kriznog štaba SDS-a Stakić, Kuruzović, Drljača, Kovačević, Mišković, te pukovnik JNA Vladimir Arsić. Preuzimanju srpske kontrole nad Prijedorom prethodio je i sastanak predstavnika SDA, SDS-a i HDZ-a u noći 29. aprila, u 22,00 sata. Na sastanku je postignut dogovor da u prijedorskoj policiji treba da bude ravnomjerna nacionalna zastupljenost, međutim četiri sata kasnije, tačnije u 2,30 sati 30. aprila SDS je uz aktivnu pomoć JNA nasilno preuzeo svu vlast u gradu. U noći od 29. na 30. april samo srpski pripadnici milicije i rezerve milicije su se okupili u društvenom domu Čirkin Polje, neki od njih u vojnim uniformama, kada su podijeljeni u pet grupa i kada su im dodijeljeni zadaci u preuzimanju kontrole nad javnim institucijama u opštini Prijedor. U predmetu protiv Milomira Stakića, Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju (MKSJ/ICTY) je zaključio da je preuzimanje vlasti od strane srpskih političara državni udar (coup d'état), koji je bio planiran i koordiniran dugo unaprijed, s krajnjim ciljem stvaranja čiste srpske opštine koja bi na kraju bila dio zamišljene čisto srpske države. Preuzimanje vlasti podrazumijevalo je nasilno preuzimanje dužnosti predsjednika opštine od legalno izabranog profesora Čehajića, kao i nasilno preuzimanje dužnosti direktora pošte, načelnika policije, predsjednika suda i čelnika drugih organa i institucija. U izvještaju Komisije UN za utvrđivanje genocida u Prijedoru se navodi da su odmah nakon preuzimanja vlasti Srbi prekinuli sve komunikacije, a opština Prijedor je ostala potpuno odsječena od spoljnjeg svijeta. Bilo je sve teže putovati, a telefonske linije su često bile prekinute. U gradu je uveden policijski sat. Za posjete obližnjim selima bila je potrebna propusnica. Ukinute su sve autobuske veze. Izjava o preuzimanju vlasti pripremljena od strane srpskih političara iz SDS-a pročitana je na radiju Prijedora 1. maja 1992. godine i ponavljana je tokom dana. Radio Prijedor i lokalne dnevne novine Kozarski vjesnik vršili su stravičnu propagandu protiv nesrpskog stanovništva, šireći očite laži, teorije zavjere i srpske nacionalističke ideje. Dehumanizirali su i kriminalizirali nesrbe, nazivajući ugledne Prijedorčane kriminalcima i ekstremistima, a sve Muslimane i Hrvate mudžahedinima, ustašama, zelenim beretkama i slično. Zavladala je atmosfera straha i progona.

Tog 30. aprila započinje sveobuhvatan progon i terorisanje nesrpskog stanovništva, kako u gradu tako i u okolnim mjestima i selima poput Ljubije, Kozarca, Hambarina i drugih. Većina nesrpskog stanovništva zaposlenog u policiji, pravosuđu, opštini i društvenim preduzećima ostala je bez posla, bez obzira da li su bili radnici ili direktori. Nove pobunjeničke vlasti su slijedile odluku kriznog štaba tzv. Srpske autonomne oblasti Krajina od 22. juna 1992. godine, koja propisuje da sva društvena preduzeća, dionička društva, državne institucije, javna komunalna preduzeća, ministarstvo unutrašnjih poslova i vojska mogu zadržati u radnom odnosu samo osobe srpske nacionalnosti.

Rudište Omarska

Iz svih rudnika i postrojenja društvenog preduzeća RŽR Ljubija otpušteni su svi Muslimani i Hrvati, a rudnik prestaje sa radom. Umjesto proizvodnje rudače, rudnik Omarska, kao nekada Ljubija 1941. godine, počinje proizvoditi zločine, čemer i fašizam, čini se i gore nego 1941. godine.

Hale i postrojenja rudišta Omarska se pretvaraju u koncentracioni logor Omarska, formalno 31. maja 1992. godine, odlukom Kriznog štaba Srpske opštine Prijedor, ali prema izvještaju Sime Drljače od 27. maja 1992. godine tu su već bili dovođeni i zatočavani prvi logoraši. Od tada pa do njegovog rasformiranja, 21. i 22. avgusta 1992. godine, u logoru/rudniku Omarska bila su zatočena 3334 logoraša. Među logorašima je bilo i 37 žena, 28 maloljetnih osoba i 68 osoba preko 60 godina starosti. Srpske vlasti su ih optužile da su tobože organizovali oružanu pobunu, naravno bez ikakvih materijalnih dokaza. Nove srpske vlasti hapse i odvode od sredine maja nesrpsko stanovištvo u sedam velikih logora (Keraterm, Trnopolje, Omarska, zgrada SJB Prijedor, kasarna JNA, dom u Miskoj Glavi kod Ljubije i fudbalski stadion u Ljubiji, kao i u još 50-ak drugih manjih zatočeničkih objekata). U logor/rudnik Omarsku su odvođeni, mučeni i ubijani baš najugledniji Prijedorčani, odbornici, sudije, privrednici, intelektualci, učitelji, profesori, doktori, vjerski službenici, Muslimani i Hrvati.

Nekada rudnik u kojem su zajedno radili radnici svih naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine, izgrađivali sebe i svoje porodice i širu društvenu zajednicu, Omarska je sada bila logor u kojom su pripadnici jednog naroda prestali kopati rudu i u ime tog naroda počeli mučiti, silovati i ubijati pripadnike druga dva naroda i sve druge koje su smatrali nepodobnim. Univerzalna žrtva postala je univerzalni zločinac. U logoru su vladali stravični, nehigijenski i nehumani uslovi, pogotovo tokom visokih ljetnih temperatura. Logoraši su imali skromne obroke, neredovan pristup vodi, držani su u pretrpanim prostorijama, mnogi su izgubili i više od 20 pa i 30 kilograma. Bili su izloženi svakodnevnoj psihičkoj i fizičkoj torturi, redovitom premlaćivanju od strane stražara u logoru, kao što su Milutin Popović, Žarko Marmat, a po brutalnosti su prednjačili Mlađo Radić i Duško Tadić. Poslije težih premlaćivanja metalnim i drvenim šipkama i gaženjima, logoraši, naročito oni u i oko bijele i crvene kuće u krugu rudnika, se nisu vraćali, a njihovi leševi su bacani na okolni travnjak. U premlaćivanju su učestvovali i isljednici u samom logoru, ali i oni iz službi javne i državne bezbjednosti iz Banje Luke i vojske. Uprava logora je povremeno puštala lokalne bandite, tzv. posjetioce logora, kao što su Nikica Janjić, Dragomir Šaponja, Zoran Žigić, Duško Knežević i drugi da se iživaljavaju nad logorašima. Žene, njih 37, su u logoru bile izložene seksulanim zlostavljanjima i silovanjima koje su najčešće vršili Momčilo Gruban, Nedeljko Grabovac, Mirko Babić, Duško Tadić i drugi. U samom rudniku Omarska ubijeno je 199 osoba, uglavnom noću i uglavnom iz vatrenog oružja ili premlaćivanjem, ili su stradali od dizenterije, gladi, gušenja, nehumanih uslova i nedostatka ljekarske skrbi. Međutim, još desetine logoraša je ubijeno prilikom zatvaranja logora i premještanja logoraša u Trnopolje, u logor Manjaču i drugdje. Sudovi su uspjeli zabilježiti da su stražari u rudniku Omarska ubili najmanje 18 logoraša na najbrutalniji način, nakon višesatnog mučenja, premlaćivanja, odsijecanja dijelova tijela. Među ubijenima u Omarskoj su bili i lider prijedorskog HDZ-a Silvije Sarić i prijedorski gradonačelnik, od 1990. do 30. aprila 1992. godine, Muhamed Čehajić koji je, ironijom sudbine, ubijen na dan ustanka naroda i narodnosti BiH u NOB-u, 27. jula 1992. godine.

Centralno rudište Ljubija

U mjestu Ljubija i okolnim selima teror srpskih snaga nad nesrpskim stanovništvom počinje negdje nakon napada na Hambarine, 22. maja i Kozarac, 24. maja 1992. godine. Iz rudnika Ljubija i javnih ustanova u Ljubiji otpušteni su svi Muslimani i Hrvati a imućniji i ugledniji mještani, muškarci Muslimani i Hrvati odvedeni i zatvoreni u logore formirane u društvenom domu u Miskoj Glavi i na stadionu u Ljubiji. U domu u Miskoj Glavi tokom juna i jula bilo je dovedeno i odvedeno više stotina Muslimana i Hrvata iz obližnjih sela, gdje su bili držani u nehumanim uslovima, izloženi premlaćivanju, nehumanoj torturi i povremenim odvođenjima na likvidaciju. Krajem jula, tu je bilo zatočeno više od 120 nesrba, a već do tada ubijeno je više od 10 osoba. Krajem jula 1992. godine svi zatočenici iz doma u Miskoj Glavi kao i drugi nesrbi pohapšeni po svojim selima odvedeni su na fudbalski stadion u Ljubiji koji je za tu priliku okružen žicom i obezbijeđen sa oko 600 do 800 naoružnih Srba i srpskih policajaca. Prilikom tog premještanja više desetina civila nesrba je bilo ubijeno, najmanje 11 osoba je tada bilo odvedeno i ubijeno na lokalitetu Hozića kamen. U logor na stadionu u Ljubiji je tokom juna i jula, znatno prije dovođenja zatočenika iz Miske Glave krajem jula, bilo zatočeno i izloženo torturi više stotina nesrba iz Ljubije. Mučeni su čekićima, šiljcima, noževima, ubadani, a njih najmanje 15 je brutalno ubijeno i prije dolaska zatočenih civila iz Miske Glave. Sva mučenja i ubijanja su organizovali i vršili pripadnici vojske RS, 6. ljubijskog bataljona, “miskoglavske čete” te pojedini pripadnici vojne i civilne policije. Krajem jula odvedeno je oko 50 civila Muslimana i Hrvata iz logora na stadionu, ubijeno i zakopano na lokalitetu rudnika Ljubija kojeg lokalno stanovništvo zove Kipe. Za naređivanje ubistava na lokalitetu rudnika Ljubija, kao i za zatvaranja, mučenje i ubijanje civila nesrba u logorima u Miskoj Glavi i na stadionu Ljubija, kao i za prikrivanje zločina optuženi su, između ostalih, Slobodan Taranjac kao predsjednik Kriznog štaba Ljubija i čelnik civilne vlasti, Milodrag Glušac u svojstvu zamjenika komandanta 6. ljubijskog bataljona 43. brigade vojske RS, Ranko Babić kao operativac i Ranko Došenović kao pomoćnik komandanta za bezbjednost tog bataljona, te Zdravko Panić, Trivo i Milan Vukić kojima se na teret stavlja da su 27. jula iz doma Miska Glava izveli 11 osoba i ubili ih na Hozića kamenu i zakopali njihova tijela. Iz Minhena je nedavno izručen BiH pravosuđu zloglasni stražar sa stadiona Ljubija, Milorad Obradović, zvani Stiven, koji se posebno isticao po brutalnosti i ubijanju zatočenih civila. Gavril Janjoš, bivši pripadnik 6. bataljona i nekadašnji uposlenik rudnika Ljubija, ispričao je na suđenju da je naredbu za kopanje izdao Taranjac: “Bato Radulović i Gojko Knežević bili su sa mnom u bageru kada smo išli prema mjestu ‘Redak’ i ‘Kipe’. Kazali su mi da je Taranjac naredio da zagrnemo ubijena tijela. Ja sam to i učinio. Sve su bili civili”. Istim bagerima kojima se u rudnicima Ljubija gradila bolja budućnost naših naroda i narodnosti, srpske vlasti su sada gradile masovne grobnice i Republiku Srpsku.

Istočna rudišta Tomašica

Na lokalitetu istočnih rudišta Tomašica koji je otvoren 1965. godine, proizvodnja i iskopavanje rude je stala 1992. godine, ali se u knjigama preduzeća RŽR Ljubija vodi da je to rudište radilo sve do 2004. godine. Ono što je najbliže istini jeste da je nakon pučističkog i nelegalnog preuzimanja Prijedora od strane SDS-a u aprilu 1992. godine obustavljena svaka proizvodnja u Tomašici, ali da su mehanizacija i kamioni tog rudišta RŽR Ljubije bili angažovani za iskopavanje i pripremanje masovnih grobnica, za zgrtanje i zakopavanje leševa, ali i za prevoz leševa nesrpskih civila koje su srpske vlasti likvidirale u akcijama čišćenja u prijedorskim koncentracionim logorima, po stratištima i selima opštine Prijedor. Angažovanje mehanizacije u zakopavanju leševa i prikrivanju zločina u tresetišta rudnika Tomašica i na drugim mjestima je zahtijevalo ogromna sredstva i gorivo, te je provođeno kroz knjige RŽR Ljubije kao rad mehanizacije za potrebe rudnika i iskopavanja rude. Mehanizacija rudnika Tomašica je u nekoliko navrata i slojeva na lokalitetu Tomašica i na drugim lokalitetima zakopavala i prekopavala masovne grobnice i prevozila leševe, a to je trajalo od maja 1992. do kraja 1995. godine. Najintezivniji dio operacija zakopavanja, prekopavanja, prevoza i sakrivanja leševa u i iz Tomašice trajalo je tokom ljeta 1992. godine, prije jesenjih kiša. Kolikog je obima bilo angažovanje rudarske mehanizacije u Tomašici, može se naslutiti iz ratnog dnevnika Ratka Mladića iz kojeg se saznaje da je Krizni štab opštine Prijedor i prijedorska policija bosanskih Srba na jednom sastanku u Krajini u ljeto 1992. godine od Mladića tražila da im vojska pomogne da iz rudišta Tomašica uklone oko 5000 tijela. Kada je broj leševa narastao na više hiljada, smrad postao neizdrživ, a lokalno srpsko stanovništvo oko ovog rudišta se počelo žaliti, srpske vlasti su počele opsežno angažovanje ljudstva, rudarske mehanizacije za uklanjanje i sakrivanje leševa na drugim lokacijama. U masovnoj grobnici Tomašica su otkriveni ostaci preko 430 osoba, a pretpostavlja se da je u Tomašici bilo zakopano i više od 800, možda i više od 1000 leševa nesrpskih civila, jer je dokazano da su ostaci oko 400 osoba u masovnoj grobnici Jakarina kosa ustvari leševi koji su primarno bili sakriveni u Tomašici a zatim iskopani i sakriveni u Jakarinu kosu. Po za sada prikupljenim informacijama i dokumentima odlagalište jalovine u rudištu Tomašica je zasigurno bilo jedno od mjesta masovnih likvidacija prijedorskih civila, nesrba pohapšenih po prijedorskim selima i zatočenika iz prijedorskih logora, najvjerovatnije tokom ljeta, a naročito avgusta 1992. godine, kada su prijedorski logori bili zatvarani i raspuštani.. Ali, Tomašica je bila i centralno odlagalište skoro svih leševa nesrpskih civila koji su ubijani u logorima ili u akcijama čišćenja po nesrpskim selima u Prijedoru pa je za veliki broj žrtava Tomašica bila primarna grobnica. S druge strane, Tomašica je za neke žrtve bila sekundarna ili tercijarna grobnica, jer su leševi bili primarno i sekundarno zakopani negdje drugdje na teritoriji opštine Prijedor pa su preneseni u Tomašicu.

Prve vijesti o postojanju jednog takvog mjesta likvidacija i masovne grobnice pojavile su se 1996. godine kada su mještani Tomašice švedskom novinaru Bengtu Norborgu dali svoja svjedočenja o događajima iz 1992. godine. “To je bilo u augustu. Dotjerali su ih kamionima 110. Tako je meni to pričano, tako isto i ja vama pričam. Jeste, masovna grobnica. Ima ih 1000 i više. Samo su došli buldožerom i zagrnuli”, ispričao je Norborgu jedan stanovnik iz okoline Tomašice. “Vidjela sam gdje se tuče, gdje pucaju, gdje dovoze, istovaraju tu kamionima”, navela je jedna mještanka u reportaži ovog švedskog novinara. Tragom ovih vijesti istražitelji su prvi put vršili probna sondiranja na lokalitetu rudišta Tomašica 2004. godine, ali tada nisu našli grobnice. Masovna grobnica u rudniku Tomašica je otkrivena u jesen 2013. godine, a čovjek koji je pomogao da se otkrije ova grobnicu kazao je istražiteljima: „Pa ja ne mogu pojmiti to šta je moj narod uradio bošnjačkom narodu“. Taj čovjek je potvrdio da je lokalno srpsko stanovništvo dvije decenije znalo za masovnu grobnicu i ubijanja u Tomašici i da je skrivalo tu informaciju, ali i da su se mještani u ratu i poratnim godinama bunili, tajno tražeći od srpskih vlasti izmještanje grobnice, jer su osjećali smrad koji je dolazio iz podzemnih voda.

Rudnici u Ljubiji su tako prešli dug put od rudnika u državnom, a potom u društvenom vlasništvu, preko koncentracionog logora Omarska, mjesta pogubljena i masovnih grobnica, preko predmeta privatizacije i instalacije stranih kapitalističkih interesa i sa njima stopljenih kriminalnih interesa lokalnih etnopolitičkih oligarhija, do mjesta komemoracije, tugovanja i nevjerice nad užasima jednog etnofašističkog režima koji još uvijek traje.