Foto: Wellcome Collection, London (45101i)
Kada su fizičar Ernest Raderford i hemičar Frederik Sodi 1901. otkrili nuklearnu transmutaciju, prirodni raspad jednog radioaktivnog elementa u drugi, Raderfordov prvо zakukao, ali ne od oduševljenja. „Zaboga, Sodi“, prekorio je svog saradnika. „Ne zovi to transmutacijom, odrubiće nam glave kao alhemičarima!“
Piše: Kit Chapman
Reputacija alhemije se od tada nije mnogo popravila – ostaje jedan od najčešće pogrešno shvaćenih aspekata istorije nauke. Za većinu ljudi, alhemija asocira na slike složenih dijagrama i mitskih sastojaka kao što je kamen mudrosti, koji bi pretvoro olovo u zlato ili stvoriti eliksir života, piše Nature.
U svojoj najnovijoj knjizi „Alhemija“, istraživač nauke Filip Bol prikazuje ovu disciplinu kao „jedan od najsvestranijih, najskrivenijih i najplodnijih proizvoda ljudske mašte“. On vješto prepričava njenu 4.000 godina dugu istoriju, počevši od vještih zanatlija Starog Egipta i ljekara koji su tražili besmrtnost u kineskoj dinastiji Zapadni Han (202. p. n. e. -9. n. e.), iako je alhemija postojala i prije ovog perioda.
Začetak nauke
Bolovo znanje o hemiji, njegova nezasita radoznalost i njegova spremnost da se upusti van utabanih staza čine ga odličnim vodičem. Na njegovu čast, knjiga se dosljedno odbija da se uskladi sa aspektima alhemije koji su pretjerano praktični (aparati i metode kontrole temperature) ili ezoterični, i ne zastupa zastarjele ideje. Istoričari nauke ne pridaju mnogo značaja stavovima psihijatra Karla Junga koji je, na primjer, tvrdio da je alhemijska simbolika odraz psiholoških želja. Stavovi nju ejdž mislilaca da se alhemija tiče duhovne transformacije, a ne naučnog napora, manje su zanimljivi od onoga što alhemija zaista jeste.
Alhemija je značila različite stvari različitim grupama i školama mišljenja, a njena priča bila je priča o hemijskom napretku i misteriji zasnovanoj na vjeri. Bol izdvaja nekoliko ključnih ličnosti da pokaže kako su njihovi različiti ciljevi, pogledi i karakter djelovali kao prizma kroz koju su vidjeli „plemenitu umjetnost“. Prikazani su poznati praktičari alhemije, kao što je slavni fizičar Isak Njutn, i nekoliko pojedinaca koji su često zanemareni u istoriji nauke.
Na primjer, u Engleskoj 15. vijeka, alhemičar Džordž Ripli je svoje recepte pisao u stihovima. U Stokholmu 17. vijeka kraljica Kristina od Švedske, koja je sprovodila sopstvene eksperimente i radila s drugim alhemičarima, bila je čudesno kontroverzna figura. Odbila je da se uda, prešla je iz protestantizma u katoličanstvo i abdicirala sa prestola. Alhemija je postala blagoslov ili prokletstvo monarha, u zavisnosti od toga da li su mislili da im može donijeti bogatstvo ili su se plašili da će im kontrola nad narodom izmaći. I to je bilo igralište za prevarante spremne da uzmu nečiji novac uz obećanje zlata koje nikada neće doći.
Pored standardnog napretka alhemije Zapada, od Egipta do Evrope, i od islamskog svijeta do hrišćanstva, Bolov pogled takođe obuhvata istok ka tradicijama u Kini. On opisuje ljude kao što je ljekar Ge Hong, alhemičar i filozof, čiji je recept iz 4. vijeka inspirisao otkriće jedinjenja artemisinina za liječenje malarije, za koje je Joujou Tu dobila Nobelovu nagradu.
Centralno mjesto
Uvodeći nas u šarenolik, živahan svijet umjetnosti, poezije i proze, Bol se takođe upušta u ogranke alhemije. Jatrohemija, ideja iz 16. i 17. vijeka da hemijske supstance iz metala, biljaka i životinja mogu liječiti bolesti, kasnije je ustupila mjesto medicini. Bol takođe raspravlja o uticaju alhemije na engleski jezik. U svom engleskom riječniku iz 1755. godine, Samjuel Džonson je pripisao porijeklo riječi „gibberish“ ili „brbljanje“ kodiranim spisima islamskog alhemijskog korpusa pripisanog Džabiru ibn Hajanu.
Ali pravi zlatni grumenčići „Alhemije“ su njene ilustracije. Ovaj zadivljujući vodič raskošno je ukrašen na gotovo svakoj stranici umjetnošću, uključujući djela iz srednjeg vijeka i renesanse. Uključuje primamljive folije iz ozloglašenih „knjiga tajni“, zbirki kućnih lijekova koje su obuhvatale sve od pravljenja zlata do režima ljepote i lijekova, koje su vijekovima zastupali šarlatani.
Rani pisci su se isticali u korišćenju ekstravagantnih crteža kako bi podstakli maštu svoje publike. Iluminirani rukopisi kao što su „Dvanaest ključeva Vasilija Valentina“ (1599) ili „Atalanta Fugiens“ (1617) Mihaela Majera prikazivali su živopisne, često bizarne i uznemirujuće slike: složene šifre i kodove skrivene u alegorijskim pričama i pjesmama, fantastična stvorenja koja su prenosila filozofske koncepte, lažna imena dizajnirana da sakriju identitet sastojka ili čak zagonetke koje su zahtijevale preuređivanje stranica.
Foto: General Collection, Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Yale University, Mellon MS 110, fo.3595
Slike i crteži
Fascinantne slike takođe su pomogle alhemiji da zadrži uticaj dugo nakon što je raskrinkana kao pseudonauka, dok su bogati stanari viktorijanskih salona 19. vijeka pokušavali da je ožive i rehabilituju. Bol primjenjuje istu tehniku. Šeme opreme, crteži luminara i kopije drevnih tekstova, zajedno sa njegovom jasnom prozom, mame njegove čitaoce i drže ih.
Ova prijelepa knjiga je, ipak, konvencionalna istorija alhemije. Oni koji su već zainteresovani za protonauku i pseudonauku koja će se na kraju transmutirati u modernu hemiju, naći će mnogo toga poznatog. I mnogo toga je, po nužnosti, izostavljeno. „Kleopatrino stvaranje zlata“ Kleopatre, ne egipatske kraljice, već alhemičarke iz Aleksandrije jedan je propust. Ovaj pojedinačni list ilustracija, iz 3. vijeka, dijeli tajnu pravljenja zlata, sa aparatom i simbolima. Uključuje urobor, zmiju koja jede svoj rep, što bi moglo predstavljati bilo šta, od ciklične prirode života i smrti do refluksnih reakcija. Čitaoci takođe ne bi trebalo da očekuju hemijske formule ili naučna objašnjenja reakcija i procesa koje su alhemičari smišljali.
„Alhemija“ je živahan vodič i biće vrijedan saputnik na polici sa knjigama početnicima i specijalistima istorije nauke. A za one opčinjene slikama baziliska, vatrenih mačeva koji razbijaju jaja i grčkim mitovima o ljubavnicima koji se pretvaraju u lavove, to je prelijep način da se podsjetite kako je nauka došla do onoga što je sada.