Lokalni ribar na reci Neretvi tokom zalaska sunca. Netaknuta rijeka trenutno se suočava s prijetnjama od strane nekoliko hidroenergetskih projekata koji bi poremetili njen tok i ugrozili ekološke sisteme – kao i živote onih koji žive uz nju
©Nicholas J.R. White
Dok napuštam Sarajevo i krećem na jug prema hladnim vodama rijeke Neretve, pogled se otvara ispred mene. Guste šume se šire do horizonta, uzdižu se i spuštaju sa konturama klisure i planine. Zidovi od krečnjaka penju se iznad krošnji, a uredne livade grle drvorede.
Piše: Nicholas J.R. White
Ovo je Bosna i Hercegovina, zemlja sa ukletom prošlošću. Žalosna istina je da veći dio ovog pejzaža nije divljina po želji, već́ zbog otprilike 80.000 nagaznih mina i drugih komada neeksplodiranih ubojitih sredstava koji ostaju neotkriveni na šumskom tlu: ovo smrtonosno sredstvo odvraća ljude od prirode, ostaci su to iz sukoba koji je zahvatio zemlju između 1992. i 1995. godine.
Koliko god Bosnu i Hercegovinu ne bi trebali definisati ovim ratom, mnogi čuvari životne sredine strahuju da je ova zemlja, i cijelo Balkansko poluostrvo, sada usred potpuno nove vrste sukoba: bitke protiv ‘cunamija’ hidroenergetskih projekata koji prijete da destabilizuju čitave ekosisteme i ugroze endemske vrste ovog regiona.
Pristalice ovih projekata smatraju da su oni doprinos ciljevima obnovljive energije iz Pariškog sporazuma. Njihovi protivnici se plaše da potencijalna ekološka i kulturna devastacija ovih operacija daleko nadmašuje bilo kakvu njihovu korist u smislu smanjenja emisija ugljenika, kao i da će na kraju zabiti nož u jedan od najneiskvarenijih prirodnih regiona Evrope.
Rijeka Neretva, snimljena nekoliko kilometara nizvodno od sela Ulog u Bosni i Hercegovini
©Nicholas J.R. White
Netaknute vode
Po cijelom Balkanskom poluostrvu teku divlje rijeke, bujaju aluvijalne šume lišene ljudske intervencije, a vodopadi se spuštaju sa krečnjačkih litica. Čiste vode balkanskih rijeka su žarište evropskog biodiverziteta, a podaci prikupljeni hidromorfološkim studijama na 35.000 kilometara su zaključili da se 30% ovog područja smatra cjelovitim i ‘netaknutim’. Uprkos tome, prema statistici iz 2020. godine, predviđa se da će ovdje biti izgrađeno skoro 3.500 malih hidroelektrana. Ovo je dodatak na otprilike 1.600 MHE koje već rade ili su dobile zeleno svјetlo za rad.
Nadalje, studija objavljena u februaru 2022. godine u časopisu „Energy, Sustainability and Society“, otkrila je da su MHE Zapadnog Balkana pogotovo „nanijele štetu ekološki zaštićenim područjima, životnim uslovima lokalnih zajednica, turističkim i poljoprivrednim potencijalima“.
Zaključeno je da 74% postojećih projekata „ne mogu da se smatraju prihvatljivim sa aspekta lokacije na kojoj su izgrađene, kao i sa aspekta uticaja na kvalitet života lokalnog stanovništva“.
Hidroenergetski razvoj u ovom regionu, pod izgovorоm povratka prirodi pomoću obnovljive energije, mnogim zajednicama će ugroziti osnovne uslove prirodne egzistencije: vodu za piće, sredstva za poljoprivredu i vodu za napajanje životinja.
Svijest i akcija
Kako se asfalt pretvara u zemlju, putevi se sužavaju i počinju da se spuštaju. Mostovi izgrađeni od drveta prelaze strme kanjone. Sela su se pretvorila u isprekidan niz sporadičnih kuća: vikendice, lokalni poljoprivrednici i oni koji su se podredili mirnijem tempu života. Konačno, ulazim u selo Ulog na obali Gornje Neretve. Nekada uspјešna zajednica, a sada ovdje živi samo 12 ljudi. To je rezultat industrijalizacije i ljudi koji su žudeći za boljim ekonomskim prilikama odselili na druga mјesta.
Ovdje, u malom, ograđenom voćnjaku, sastajem se sa grupom međunarodnih naučnika i studenata koje ću pratiti na sedmodnevnoj ekspediciji duž rijeke. Zajedno će prikupljati podatke u okviru kampanje „Sačuvajmo plavo srce Evrope“ koja predstavlja koaliciju nevladinih organizacija koje rade na povećanju vidljivosti riječnih sistema na Balkanu te podizanju svijesti o štetnim projektima brana koji se naziru u regionu.
„Već imamo veliku proizvodnju hidroenergije na našim rijekama, a u planu je još mnogo takvih projekata“, kaže Jelena Ivanić, potpredsjednica Centra za životnu sredinu, BiH.
„Skoro svaka rijeka je planirana da bude uništena ili se već uništava. Ovakva ‘sedmica nauke’ je važna, jer nam pomaže da promovišemo rijeku i njene mogućnosti.”
Daščani most preko rijeke Neretve kod Uloga. Mnoge zajednice oko rijeka u ovom dijelu Bosne i Hercegovine pretrpjele su pad broja stanovnika. Ulog, mjesto velikog hidroenergetskog razvoja, izgubio je skoro sve svoje stanovnike.
©Nicholas J.R. White
Dr Stiven Vajs sa Instituta za biologiju Univerziteta Karl-Franzens u Gracu, vrši mjerenja na obali Neretve
©Nicholas J.R. White
Prirodni trošak
Ideja da je hidroenergija „zelena” dugo je bila osporavana od strane onih koji su zabrinuti zbog njenog ekološkog uticaja na koridore biodiverziteta kao što su rijeke. Hidroenergija je i dalje vodeći izvor obnovljive energije širom svijeta, ali takođe može biti direktno povezana sa izumiranjem vrsta i masovnim raseljavanjem ljudi širom svijeta.
Naravno, logično je da Bosna i Hercegovina koristi svoje prirodne resurse – naslijeđena hidroenergija velikih razmjera je ključni izvor električne energije u zemlji, i ona obezbjeđuje 37% u 2021. – oko 10% ukupnog energetskog miksa – ali je takođe jasno da su dostupne manje destruktivne, a efikasnije opcije.
Učesnici kampanja tvrde da je prelazak na druge održive izvore obnovljive energije, kao što su solar i vjetar, pogodna alternativa bilo u velikim ili malim razmjerama.
Kako objašnjava Jelena Ivanić, njena organizacija se „aktivno angažuje i građanima pruža informacije o mogućnostima solarne energije“.
Ali takve šeme, uprkos očiglednim prednostima za životnu sredinu, nisu veliki profit za investitore na isti način kao hidroenergetika.
Dom Milijane Sikimić, na rubu brane Ulog na Neretvi
©Nicholas J.R. White
Milijana Sikimić je rođena u ovoj kući, na putu za Ulog. Sa 68 godina kaže da se osjeća „dio pejzaža“ i da ne može da zamisli da živi negdje drugdje. Ona više ne može da jede proizvode uzgojene u njenoj bašti zbog prašine koja se stvara sa gradilišta.
©Nicholas J.R. White
Eko-masterplan za rijeke Balkana, studija koja pokriva područje od 80.000 kilometara, kombinujući podatke koji se odnose na biodiverzitet, hidromorfologiju i lokaciju zaštićenih područja, otkrila je da je 76% rijeka na poluostrvu „visokog ekološkog kvaliteta“ i da nije preporučljiva zona za hidroelektrane. Direktno u ovim oblastima, nalazi se čak 92% predloženih projekata brana. Duž gornje Neretve predlaže se sedam projekata brana. Ovo je dodatak većoj hidroelektrani Ulog koja se nizvodno već privodi kraju.
Svojevrstan iskorak dogodio se početkom jula ove godine, kada je Federacija Bosne i Hercegovine zabranila izdavanje novih dozvola za male hidroenergetske projekte do 10 MWh zbog njihovog potencijalno negativnog uticaja na životnu sredinu. Zabranom nisu ukinute već izdate građevinske dozvole i – što je kritično – odnosila se samo na jedan dio zemlje, koja je podijeljena na dva entiteta: Republiku Srpsku i Federaciju Bosne i Hercegovine. Ovaj divlji gornji dio Neretve i njegovi hidroenergetski projekti leže u prvom, dok se nova ograničenja odnose na drugi – gdje uprkos zabrani, kažu aktivisti, 39 rijeka i dalje ostaje pod prijetnjom planova koji su već odobreni.
Ovaj razvoj događaja dolazi upravo u trenutku kada međunarodna zajednica postaje svjesnija onoga što ovaj region i njegove preostale rijeke slobodnog protoka nude: od raftinga i pecanja, do trekinga i kulturnog turizma.
Nuspojava ovog priznanja je da pažnja takođe pada na prijetnje sa kojima se rijeke suočavaju.
Manji hidroenergetski projekti koji su ranije možda prolazili ispod radara sada su u centru pažnje. Njihova izloženost i vidljivost čine temelje kampanje Sačuvajmo plavo srce Evrope– ne samo na javnoj sceni već, što je najvažnije, i za samo lokalno stanovništvo. Ali, za mnoge, ovi tragovi nade dolaze prekasno.
„Mnogi državljani BiH nisu bili svjesni šta imaju ovdje – za njih je to samo rijeka“, objašnjava Ulrich Eichelmann, izvršni direktor austrijske nevladine organizacije RiverWatch koja je pokretač kampanje.
„Ljudi koji žive pored rijeka ne razumiju nužno ekološke veze… ali i ne moraju da znaju šta je u rijeci da bi znali da je vrijedna čuvanja.”
Eichelmann dodaje da je njegova ambicija „da rijeke Balkana učini vidljivim svijetu – ali i da ljude na Balkanu učini svjesnijim da imaju nešto zaista izuzetno“.
“Dio ovog pejzaža”
Na prašnjavim putevima koji se spuštaju u Ulog, nailazim na Milijanu kod njenog doma. Nekada osamljena kuća, nalazi se na travnatom terenu sa pogledom na 230 kilometara dugu Neretvu dok strpljivo probija put prvo u unutrašnjost, a zatim prema Jadranu. Sada se Milijanin dom nalazi na prvoj liniji kontroverzne izgradnje brane Ulog.
Izdubljena šuma ispod kuće je sada parking za dampere; plave vreće iskopanog šuta, cijevi i nekoliko velikih transportnih kontejnera koji su privremeni dom za građevinare koji rade na izgradnji.
Milijanino odbijanje da se preseli iz svoje kuće je za divljenje, ali ona nije aktivista. Ovo nije njena poslednja linija odbrane, već jednostavno njen dom.
Kratkotrajno zaposlenje u Sarajevu nije je mogao uvjeriti da napusti svoj dom iz djetinjstva, već je odlučila da se vrati i ovdje proživi dane.
„Ja sam samo dio ovog pejzaža“, kaže mi ona dok pijucka kafu skuvanu na plinskom šporetu u uglu sobe.
„Ne možete zamijeniti ovaj pejzaž, nigdje drugdje na svijetu nije kao ovdje.”
Milijаna se snalazi najbolje što može u lošoj situaciji. Povrće koje uzgaja u svojoj bašti i gajbe piva skrivene iza štale donose mali prihod od radnika koji rade na brani i prolaze pored njene kuće.
Uzvodno, u samom selu, 12 preostalih stanovnika zauzeto je pripremanjem hrane za naučnike koji se vraćaju sa terena. Svi su članovi iste porodice, izgledaju pomalo zatečeni dolaskom međunarodnih naučnika i novinara: stanovništvo Uloga je preko noći dostiglo šest puta veći broj.
Boban, naš domaćin tokom ove ‘sedmice nauke’, posvećen je svojoj rijeci. Sjedim sa njim i njegovom porodicom za ručkom dok se zaklanjamo od podnevnog sunca:
„Kada svi odu, ja ću sam štititi ovu rijeku: biću poslednji čovjek koji stoji. Ova rijeka je sve što mi je ostalo. Izgubio sam mnogo stvari u ratu, ali nikad neću izgubiti svoju rijeku”.
Boban Škrkar, fotografisan u svom lokalu u Ulogu. Boban je na svom imanju ugostio 59 naučnika i studenata
©Nicholas J.R. White
Miloš Škrkar, fotografisan ispred starog kina u selu Ulog. Nekada uspješno selo sa populacijom od oko 700 ljudi, danas ih je ostalo samo 12 – svi su članovi Miloševe porodice. Ulog je nedaleko od glavnog projekta brane i nalazi se uzvodno na prvoj liniji sedam manjih hidroenergetskih projekata.
©Nicholas J.R. White
Miloš Škrkar pliva u Neretvi. „Volim ovo mjesto…. da uživam u prirodi bez ikakvih smetnji. ©Nicholas J.R. White
Miloš, Bobanov 22-godišnji sinovac, u selu provodi sedam mjeseci godišnje.
“Volim ovo mjesto. Dolazim ovdje na pecanje od svoje šeste godine uživati u prirodi bez ikakvih smetnji“, kaže on.
„Ljudi ovdje zavise od vode: to je voda za piće, baštovanstvo, ovce i goveda. Odavde pa 30 kilometara okolo, sva voda je pitka.”
Od zore do sumraka, 59 naučnika i studenata iz sedam zemalja zauzeto je prikupljanjem podataka – koliko im vrijeme dozvoljava.
Prije prvog svjetla, Ulog se već komeša. Do trenutka kada se sunce pojavi iznad grebena, rijeka je kao košnica.
Mjerenja se vrše na nizu uređaja; snimaju se širina rijeke, njena dubina na različitim tačkama, brzina vode, njena temperatura i nivoi CO2 i metana. Insekti se hvataju u mreže i analiziraju. Na površini vode obilje života može se posmatrati jednostavno golim okom. Na koritu rijeke, metar – dva ispod, sediment se izvlači i filtrira.
U slabom jutarnjem sjaju, posmatram dva istraživača kako se tiho smještaju u plitku vodu. Držeći mrežu u ruci, oni traže mekušce.
Studija iz 2011.godine je zaključila da se preko 40% ugroženih vrsta slatkovodnih mekušaca u Evropi može naći u rijekama Balkana, što ovaj region čini jednim od najvažnijih slatkovodnih žarišta za ova stvorenja u Evropi.
Thea Schwingshackl (lijevo) i Elisabeth Weninger (desno), studenti sa Univerziteta u Insbruku, prikupljaju mjerenja CO2 i metana. Malo se zna o ulozi gasova staklene bašte u prirodnom riječnom sistemu.
©Nicholas J.R. White
Majkl Duda (lijevo) i Elizabet Haring (desno) iz Prirodnjačkog muzeja, Beč, u zoru traže mekušce na Neretvi. ©Nicholas J.R. White
Tomas Fridrih, član ekipe za elektroribolov, ulazi u vode Neretve. Pecanje na struju privremeno omami ribu radi proučavanja.
©Nicholas J.R. White
Uzvodno, veća grupa naučnika metodično gazi kroz vodu koja brzo teče. Formirajući jednu liniju, stalno manevrišu preko stijena. Oni se bave elektroribolovom: metoda omamljivanja ribe kako bi se razumjela gustina naseljenosti i varijante vrsta.
Kao dio pomenute studije iz 2011. godine, utvrđeno je da je 69 vrsta riba endemsko za ovaj region.
Ovo masovno prikupljanje podataka je važno. Ne samo da bi se pomoglo u jačanju pritužbi na upitne procjene studije uticaja na životnu sredinu (kao što je navedeno u tužbi iz avgusta 2021. podignutu protiv izgradnje hidroelektrane na Neretvi), već i, nakon što je tužba predata timu advokata, pomaže da se ojačaju argumenti u pravcu odbrane rijeke i prevencije brana.
Više od nauke
Ipak, postoje neki problemi sa klasičnim modelom prikupljanja podataka. Pretjerana salva informacija i načina na koji se to prenosi, preplavljuje one izvan naučne zajednice – potencijalno ometajući napredak.
Da bi prekinule ovaj ciklus, organizacije moraju pronaći ravnotežu između znanja i emocija u sinhronizaciji sa naukom.
Prema riječima Ulricha Eichelmana iz RiverWatch-a, ovaj pristup će, međutim, funkcionisati samo ako sami naučnici prihvate novi način razmišljanja.
Ulrich Eichelmann, izvršni direktor kompanije RiverWatch, organizator kampanje Suvajmo plavo srce Evrope.
©Nicholas J.R. White
„Radio sam u nevladinom sektoru od 1991. godine i mislim da smo se previše fokusirali na podatke“, objašnjava on.
„U stvarnosti, odluke se zasnivaju 80 do 90% na emocijama, a ne na znanju. Moramo da natjeramo ljude da shvate šta je tu tako lijepo, a toliko vrijedno.”
Eichelmann dodaje da su naučnici, od jednostavnog pružanja podataka došli do priče o svojim nalazima sa strastvenim zalaganjem.
„Oni sami postaju lobistička grupa. Podaci su vitalni, ali znanje bez emocija neće nikuda otići. Istovremeno, emocije bez znanja su opasne.“
Rijeke Balkana su u velikoj mjeri slabo proučene, tako da je prilika za nova otkrića veliki motiv za istraživače, naravno, pored doprinosa rastućem pokretu naučnika koji koriste svoju stručnost za podizanje svesti u javnom domenu.
Gabrijel Singer, profesor na Institutu za ekologiju Univerziteta u Insbruku, zalaže se za ovu novu ulogu savremenog naučnika.
Za ovu sedmicu duž Neretve pozvao je veliku grupu svojih studenata da prate specijaliste, ali i da sami sprovode studije.
©Nicholas J.R. White
„Kažem svojim studentima: morate postati rijeka“, kaže Singer.
„Uklonite naučne naočare na neko vrijeme i osjetite estetsku vrijednost mjesta. Morate da uspostavite tu emocionalnu vezu, da identifikujete različite načine da prenesete svoje znanje.”
Singer objašnjava da dobijeno znanje, koliko god da je stručno, može da udari u zid bez artikulisanog tumačenja za publiku koja je pozicionirana da izvrši uticaj.
„Pišemo u naučnim časopisima za naše kolege. Ali, ako nemate naučnike koji to mogu da prevedu za javnost i političare, a spremni su da to urade, onda će to znanje biti izgubljeno“, kaže on.
“Ovo radite samo ako osjećate emociju…ako se osjećate kao da ste odgovorni za nešto.”
Zora u kanjonu, ispod Nedavića. Ovaj dio Neretve je neposredno ispod konstrukcije brane Ulog i uskoro će biti potpuno isušen.
©Nicholas J.R. White
Teško je završiti kompletno istraživanje za jednu sedmicu.
Da bi se istinski razumjela raznolikost gornje Neretve, mora se izdvojiti više vremena i uzeti u obzir sezonski karakter – uzimajući u obzir metamorfne karakteristike rijeke između zime i ljeta, na primjer.
Međutim, u preliminarnim nalazima objavljenim u izvještaju iz avgusta 2022. godine navode se da su istraživačke lokacije „netaknute ili skoro netaknute“ te da je:
„…rijeka Neretva stanište visokog nivoa biodiverziteta, uključujući i ljude. Sve pronađeno u jednoj riječnoj dolini naglašava izuzetno visoku vrijednost očuvanja ovog ekosistema u cjelini.”
Rijeku Neretvu mnogi vide kao blistavu tačku u mračnom kraju i kao tračak nade da nisu sve divlje rijeke Evrope ugrožene. U toku je zajednički napor da se shvati važnost ovog pejzaža – možda je to i demonstracija naše spremnosti da ne uništimo sve na šta naiđemo.
Nerealno je očekivati da nalet hidroenergije na Balkanskom poluostrvu nestane preko noći. Ambicija ove kampanje, kao i drugih koje sam sreo duž Neretve, jeste da prikupljeni podaci i znanje koje se dijeli, å s vremenom podstaknu kolektivnu odgovornost za traženje održivih alternativa.
Ali možda najveća prepreka koju treba prevazići je prihvatanje da je, uprkos potencijalu za ekonomsku ili političku dobit, neke stvari jednostavno najbolje ostaviti netaknutim. (Prevedeno sa National Geography)