Foto: Igor Kalaba
U nedjelju, 23.3.2024, gradonačelnik Banjaluke je proglasio vanredno stanje jer se “Grad Banja Luka nalazi pred ekološkom i zdravstvenom katastrofom”. Istini za volju, ovakvo saopštenje je mogao objaviti bilo koji gradonačelnik u protekla 3-4 mandata, a ako ćemo ići dalje – slično mogu uraditi i drugi gradonačelnici i načelnici širom naše države.
Piše: Igor Kalaba
Dobar dio lokalnih deponija u BiH su privremenog karaktera, za korak iznad takozvanih divljih. Većina opštinskih deponija su nesanitarne i/ili privremene, a imamo svega par regionalnih. Koliko se te regionalne deponije mogu nazvati i uspješnim ostaje za dublju debatu u kojoj bi bilo poželjno da se za početak nađu stručnjaci, a ne političari i biznismeni. Požari na deponijama, što spontani što podmetnuti polako postaju pravilo a ne iznimka. Međutim, deponija je, čak i u idealnom scenariju, neizbježna kategorija, a da bi se na njih oslanjali što manje, problem otpada se treba rješavati daleko ranije, prije nego isti nastane. Među par “ekoloških” tema koje su uspjele da uđu u opštu kulturu jeste i reciklaža, međutim i ona kao takva je samo dio rješenja, te daleko od čarobnog štapića.
Američki ekonomista Kenet Bolding (Kenneth Boulding) je davno izjavio da “Ko god vjeruje da eksponencijalni rast može trajati beskonačno na ograničenoj planeti je ili lud ili ekonomista”, ova izjava se može replicirati u nizu oblasti, uključujući upravljanje otpadom. Situacija koju Banjaluka trenutno prolazi, gomilanje otpada na ulicama usljed neriješenih vlasničkih odnosa na regionalnoj deponiji, je bila pitanje vremena, sa ili bez pravnih i drugih peripetija. O vlasničkim odnosima, tužbama te političkim kalkulacijama u ovom tekstu nećemo trošiti slova, budući da se ta tema već godinama “vrti” po medijima, a u svakom slučaju se bavi jednim od simptoma, tvrdoglavo odbijajući da se pozabavi stvarnim uzrocima problema – arhaičnim i štetnim upravljanjem otpadom.
Dodatna tema jeste predavanje upravljanja uslugama vezanim za javno dobro privatnom sektoru, a pored upravljanja otpadom u Banjaluci se rezultat vidi i na situaciji sa najskupljim i jednim od najlošije uvezanih javnih prevoza u regiji.
U BiH, ali i regionu, upravljanje otpadom je bazirano na zastarjelom, linearnom modelu ekonomije, gdje je standardni modus operandi da se otpad mora proizvoditi, a samim tim i bacati. Zbog toga je već godinama u debatama na temu upravljanja otpadom sve zastupljeniji, i priznat kao jedini istinski način rješavanja tog problema: cirkularna ekonomija. Taj princip se proteže na cijelu ekonomiju a ne samo otpad, te se temelji hijerarhiji nekadašnjih 5 “R” koji su naknadno prošireni na deset (1), ali zbog lapidarnosti držaćemo se prvih pet:
- Reduce – Smanjenje ukupne količine otpada. Ono se dešava na cijeli niz načina. Iako su ovdje kupci/potrošači neophodna karika (da li je novi komad odjeće ili elektronski uređaj zaista neophodan ili samo hir?) ne smije se nipošto zanemariti odgovornost proizvođača, pa se npr redizajnom pakovanja u kojem proizvodi dolaze može značajno smanjiti ukupna kolličina otpada. U ovom segmentu je dobar primjer izbacivanja iz upotrebe neesencijalnih jednokratnih plastičnih predmeta. takođe iznimno bitna stavka industrija jednokratne plastike.
- Reuse – ponovno korištenje. Prvi korak u smanjenju nastanka otpada jeste pametniji dizajn, jedno od rješenja je dizajn predmeta i uređaja tako da su ne samo dugotrajniji već i da se mogu koristiti na više načina za što više svrha.
- Repair – popravljanje. Neophodno je produžavanje životnog vijeka svih predmeta, pri tom je neophodno voditi računa o dizajnu koji će to da omogući, ali i o dostupnosti i jednostavnosti popravke. Ušivanje odjeće ili zamjena kvake na vratima se svakako mogu obaviti samostalno, ali za kompleksnije popravke poput električnih uređaja je ipak neophodno da postoji adekvatna mreža podrške/servisa.
- Refurbish – ovaj pojam je sličan popravci ali se više odnosi na konkretnu promjenu nekih dijelova proizvoda, bilo da su pokvareni funkcionalno ili samo vizuelno. Ponovo – dizajn i izrada su ključni. U EU je tako usvojena direktiva kojom će od 2027 svi mobilni telefoni, tableti i slični uređaji morati biti dizajnirani tako da imaju izmjenjive baterije.
- Recycle – Reciklaža je u cirkularnoj ekonomiji posljednji korak, iako se kod nas i dalje smatra za vrhunac održivosti. U stvarnosti, reciklaža, iako bolja od odlaganja na deponijama je takođe energetski zahtjevna i zavisnosti od materijala može biti veoma kompleksna (posebno u slučaju plastike). Sa druge strane, reciklaža takođe može biti itekako zloupotrebljena, problem na koji ni EU nije otporna (2).
Uprkos svemu, ako se pogleda statistika, bar ako gledamo količinu otpada po glavi stanovnika – mi proizvodimo manje otpada od prosjeka EU (341 kg spram 513 kg). Ovo je uglavnom povezano sa platežnom moći, tako da sa rastom standarda raste i količina otpada, što je još jedan razlog za što brže djelovanje. Druga, relativno dobra vijest jeste da je većina našeg otpada upravo komunalni otpad(3), koji je u poređenju s industrijskim, bar tehnički, ipak lakši izazov za rješavanje.
Postotak recikliranog otpada u RS i EU, foto: FB Nalog Republički zavod za statistiku RS
Šta nam je onda činiti, a šta ne? Odgovor je kompleksan i svaka stavka se grana u desetine pretpostavki i neophodnih aktivnosti, ali među osnovnim koracima jeste:
- Izrada i provođenje ambicioznih mjera iz stručnih analiza vezanih za smanjenje ukupne količine otpada i unapređenje upravljanja istim.
- Smanjenje ukupne količine otpada kroz principe cirkularne ekonomije te odvojeno prikupljanje, značajno povećanje stope povrata materijala iz otpada, stope recikliranja te održivo iskorištavanje organske komponente otpada kompostiranjem (koja se trenutno u većini slučajeva neselektivno odlaže sa drugim komponentama te je glavni uzročnik neprijatnog mirisa koji je u Banjaluci posebno izražen problem zbog neposredne blizine naselja i industrijske zone, pri tom čini značajan dio ukupne količine otpada).
- Izjašnjavanje gradova i opština vezanih za lokalne deponije te plan i program za izgradnju regionalnih centara, kao preduslov za sanaciju svih neadekvatnih opštinskih deponija te osnivanje regionalnih sanitarnih deponija u cijeloj državi.
- Zabrana izgradnje spalionica – iako se reklamiraju kao čudotvorna rješenja, spalionice su skupe, zagađuju a upitna je i njihova održivost, budući da se ne mogu paliti i gasiti u trenutku već zahtijevaju stalni protok otpada, s druge strane upravo je taj protok upitan zbog čega rizikujemo da počnemo uvoziti otpad, posebno u scenariju u kojem bismo smanjili količinu otpada i povećali postotak reciklaže. Više informacija u referencama (4).
- U slučaju neispunjavanja gore navedenog, intenzivnije aktivnosti inspekcijskih službi na svim deponijama i operaterima otpada,te jačanje njihovih nadležnosti u slučajevima kršenja zakona i obaveza iz ekoloških dozvola
Nesanitarna deponija u Vlasenici, kroz koju protiče potok koji teče u pravcu naselja, foto: Igor Kalaba
Ako problem otpada posmatrate integralno, onda je njegovo gomilanje širom grada dobrodošla prilika za otrežnjenje građanima Banjaluke i ostatka države. Banjalučka deponija već godinama ne radi u skladu sa principima sanitarne deponije, stanovnici okolnih naselja su se zbog smrada bunili nebrojeno mnogo puta, postoje i informacije o navodnom odlaganju animalnog otpada, nedovoljnom prekrivanju otpada inertnim materijalom (koje služi spriječavanju raznošenja otpada i stvaranja neugodnih mirisa), a tu je i pretrpana kaseta koja je navodno premašila dozvoljenu visinu. Upitna je i situacija sa sigurnošću i pravima radnika te tretmanom radnika koji su radili na sortiranju.
Situacija nije ništa bolja ni širom države – Deponija u Vlasenici raste (5) (sa sve potokom koji teče kroz nju i predstavlja potencijal za širenje zaraza i uzrokovanje trovanja), deponija u Drvaru je gorila danima prije nego je ugašena (6), u Baljvinama (7) i Omačini (8) one se nalaze na obronku i klize u Vrbas tj Lim, dok u Srbcu (9) neometano raste i širi se ka Vrbasu, tik pred ušćem u Savu. Stanovnici Holijaka (10) su prisiljeni hodati kroz deponiju da bi prišli svojim kućama, a scene sa Drine su sezonska vijest koja zasigurno drastično narušava turističke potencijale tog dijela države.
Međutim, dok god im se smeće ne gomila pred ulaznim vratima, većinu Banjalučana, a ni građane ostatka države, a ako ćemo iskreno i svijeta, ova tema ne zanima pretjerano – daleko od očiju (i nosa) daleko od srca. No, ne postoji dovoljno duboka rupa u koju se otpad može zatrpati, a da nam kad tad ne dođe na naplatu, ne ako isti nastavimo stvarati ovim tempom. Da li će, i gdje regionalna deponija u Banjaluci biti izmještena, ili nova kaseta otvorena, je u totalu manje važno, jer svaka deponija ionako ima rok trajanja i nedopustivo je o alternativi misliti tek onda kad to naruši komfor ljudi u urbanim sredinama.
Reference:
(1) Conceptualizing the Circular Economy: An Analysis of 114 Definitions
(2) Italijanska mafija izvozi otpad i godišnje obrne 20 milijardi eura
War on waste – How the EU is tackling illegal shipments to developing countries
(4) Ne spalionicama! Lekcije iz Francuske i Danske
(5) Milion KM za novi trg, nula za divlju deponiju
(6) Deponija u Drvaru uzrokuje probleme mještanima
(7) Tone smeća sa divlje deponije jure prema Vrbasu
(8) Mještani opštine Rudo žele Lim bez smeća: Izmjestiti deponiju na prihvatljivu lokaciju!
(9) Ekološka atomska bomba na obali Vrbasa u Srpcu
Umjesto turističke atrakcije – deponija otpada
Deponija protiv zaštićenog područja, borba između volje građana i volje pojedinaca u opštini Foča