U industriji lekova koja se zasnivala na opijumu, koja je bujala u prvoj polovini 20. veka, jedno od ključnih mesta imao je makedonski opijum, i to ne samo na legalnom, nego i na crnom tržištu, govore nova istraživanja istoričara.
Makedonski medicinski opijum, koji se zbog visokog kvaliteta “papreno” prodavao na svetskom tržištu, prvo su otkupljivale vodeće evropske farmaceutske kompanija, da bi nakon 1928. godine gotovo čitavu jugoslovensku proizvodnju opijuma preuzele američke kompanije, piše novi broj hrvatskog Časopisa za savremenu istoriju.
U tekstu se u nekoliko faza rekonstruišu malo poznati aspekti izvoza kvalitetnog makedonskog sirovog opijuma američkim farmaceutskim kompanijama 1930-ih, kada američko-jugoslovenski odnosi “prelaze domen privredne saradnje”.
Do 1928. američke farmaceutske fabrike bile su 16. profitabilna grana industrije, a u “zlatnoj eri” farmaceutske industrije (1930–1960) dostigle su i zadržale prvo mesto, piše Vladan Jovanović, istoričar sa Instituta za noviju istoriju Srbije i napominje da su među osnivačima farmaceutskih fabrika širom Severne Amerike dominirale porodice nemačkih migranata.
Potražnja za narkoticima u to vreme je bila vrlo velika. Po podacima šefa Savezne kancelarije za narkotike Harija J. Anslingera, tokom 1931. u Sjedinjenim Američkim Državama bilo je oko 140.000 zavisnika, a slobodnije procene išle su i do milion osoba. Tome je pogodovala nekontrolisana prerada opijuma, koja se videla i u samom Njujorku, gde se početkom 1920-ih mesečno proizvodilo 8,4 tona heroina. Situacija je postala složenija kada se u posao s opijatima uključila njujorška mafija, napominje Jovanović.
Glavni dobavljač i distributer heroina iz nemačkih fabrika bio je Arnold Rotštajn, a sicilijanski emigrant Čarls “Laki” Lučijano održavao je vezu s pariskom organizacijom Elieja Eliopolosa, sina grčkog diplomate u Turskoj, koji je od 1927. krijumčario opijum i heroin u Francusku, SAD i na Daleki istok.
Krajem 19. veka, kada je američki Kongres donosio prvu opijumsku zabranu kako bi zaštitio svoju belu populaciju, turski veleposednici su u Povardarju zasejali beli mak.
U tom delu Turskog carstva, zahvaljujući agrobiološkim prednostima makedonskog zemljišta, mak je dobro uspevao i postao je među najkvalitetnijim u svetu. Sadržavao je 14 do 16 odsto morfjuma, za razliku od npr. kineskog, u kome je procenat morfijuma iznosio 3 do 5 odsto. Seljaci su se brzo uverili u isplativost prikupljanja “smeđeg katrana” sa njegovih zarezanih stabljika, ističe autor.
Već u poslednjoj deeceniji 19. veka u dolini Vardara proizvodilo oko 70 tona sirovog opijuma godišnje, koji se potom izvozio preko Soluna. Do 1928. izvozio se pretežno u Nemačku (55 odsto) , Švajcarsku (25 odsto) i Francusku (10 odsto), a samo 1928. izvezeno je 145 tona makedonskoga opijuma.
Od 1929. do 1934. gotovo čitavu godišnju proizvodnju otkupljivale su američke fabrike, nakon čega dolazi do perioda poslovanja tursko-jugoslovenskoga Centralnog biroa, obeleženog međusobnim opstrukcijama i rivalstvom na američkom tržištu, a sve završava fazom kada je stepen ilegalne prerade i krijumčarenja droge u Jugoslaviji ugrozio odnose sa SAD uoči izbijanja Drugog svetskog rata.
Prema službenim podacima Ministarstva poljoprivrede, iz jugoslovenske monarhije jr od 1927. do 1939. izvezeno ukupno 668 tona sirovoga opijuma u vrednosti od 386 miliona dinara. Na godišnem nivou to je iznosilo u proseku 42 tone opijuma vrednog 29 miliona dinara, što je odgovaralo npr. prosečnim godišnjim budžetskim prihodima čitave Vardarske banovine. S obzirom da je u Kraljevini Jugoslaviji godišnje krijumčareno 8-10 tona opijuma, može se zaključiti da je gotovo četvrtina legalne proizvodnje zapravo bila u ilegalnom prometu, ističe Jovanović.
Ako se tome doda šverc gotovih derivata opijuma (morfijuma, heroina i kodeina) u SAD i povezanost beogradskih i skopskih krijumčarskih organizacija s vodećim evropskim mrežama za transport droge preko Atlantika (Eliopoulos, Bacula, Raskin), onda i pojačani interes Društva naroda i američke diplomatije za situaciju u Jugoslaviji od kraja 1937. postaje razumljiviji.
Direktni pritisci američkog ambasadora u Parizu, pri kojoj je delovao servis za praćenje krijumčarenja narkotika, uticali su na jugoslovenske vlasti da pooštre zakonodavstvo i time barem na trenutak zauzdaju sve agresivniju kriminalizaciju nekada perspektivne poljoprivredne grane.
Tokom Drugog svetskog rata britanske, iranske, indijske i meksičke luke postale su novi izvori ilegalnog dotoka sirovoga opijuma u SAD umesto do tada aktivnih jugoslovenskih, italijanskih i kineskih pristaništa, koja su usled ratnih delovanja bila potpuno odsečena, zaključuje Vladan Jovanović.
Izvor: Hina