Foto: Ilustracija
Naučnici su napravili svoj izbor 10 najvećih postignuća tokom 2023.godine, a ona idu od uvida u naše ljudsko porijeklo i otkrića na Mjesecu, do procvata vještačke inteligencije i prevencije novih posljedica globalnog zagrijavanja, prenosi Gardijan.
Dok su zapadni milijarderi slali rakete u svemir koje su često propadale, indijski naučnici su 2023. ostvarili istorijski uspjeh s misijom Čandrajana-3, koja je prva stigla blizu južnog pola Mjeseca, područja bogatog potencijalnim rezervoarima smrznute vode.
Lansirana u julu, za 75 milona dolara, ova misija je pokazala da je Indija značajan igrač u svemirskim istraživanjima s troškovima znatno nižim od drugih zemalja, naglašava Hali Gomez profesorka astrofizike na Univerzitetu u Kardifu.
Ona je navela da je u istom mjesecu Kina takođe postigla napredak lansiranjem Džućijue-2, prve rakete na svijetu koja koristi tečni metan sa kiseonikom kao pogonsko gorivo za uspješno letenje u orbitu, označavajući veliki proboj u najsavremenijoj tehnologiji kojom su ranije dominirali američki Spejseks i Blu oridžin.
-Protekla godina označava prekretnicu u tehnologiji, s vještačkom inteligencijom (AI) koji postaje “mejnstrim”, posebno zahvaljujući softveru poput Četa dži-pi-ti, i sličnim velikim jezičnim modelima – smatra Majkl Vuldridž profesor informatike na Univerzitetu Oksford.
Ovi AI sistemi, koji su postali viralni u 2023. nakon objave krajem 2022, impresionirali su korisnike svojim naprednim kvalitetom i širokim znanjem.
-Uprkos početnoj potcijenjenosti tehnološke industrije, Čet dži-pi-ti je postao lider na tržištu generativne AI tehnologije – naveo je Vuldridž.
U martu 2023. godine dvije maturantkinje iz Nju Orleansa saopštile su da su korišćenjem trigonometrije dokazali Pitagorinu teoremu, za koju su akademici dva milenijuma smatrali da je nemoguća, a to je kao svoju značajnu naučnu priču izdvojio Nira Čemberlen predsjednik Matematičkog udruženja i gostujući profesor na Univerzitetu Lafboro.
Kalcea Džonson i Ne'Kia Džekson, učenice Akademije Svete Marije, održale su prezentaciju svojih otkrića na polugodišnjem sastanku Američkog matematičkog društva u Džordžiji.
Njihov doprinos je značajan jer je 1940. godine bilo tvrdnji da Pitagorina teorema ne može biti dokazana trigonometrijskim metodama.
-Ovaj rad ne samo da pokazuje kreativnost i matematičku vještinu, već i opovrgava predrasude o matematičkim sposobnostima djevojaka, koje su se prethodno dovodile u pitanje – smatra Čemberlen.
Adam Raderford, pisac, televizijski voditelj i predavač genetike na Univerzitetu u Londonu izdvojio je kao značajno naučno postignuće u 2023.godini nedavnu studiju Sare Tiškof koja je otkrila tragove DNK neandertalaca u modernim Afrikancima.
Homo sapiens, ljudska vrsta, porijeklom je iz Afrike, gdje se većina naše evolucije dogodila tokom posljednjih pola miliona godina.
Naseljavanje ostatka svijeta započelo je kada je mali broj ljudi napustio Afriku u posljednjih 100.000 godina, a tradicionalno, naše razumijevanje ljudskog migracijskog puta zasnovano je na fosilima.
Studija ove naučnice sa Univerzieta Pensilvanija, koja se usmjerila na analizu DNK, sugeriše da je Homo sapiens napuštao Afriku nekoliko puta, počevši prije 250.000 godina, što je ranije nego što se prethodno mislilo.
Ovo otkriće, koje proizlazi iz proučavanja genoma afričkih ljudi, pristupa koji je ranije često bio zanemaren, omogućuje dublje razumijevanje naše kolektivne istorije, smatra Raderford.
Po mišljenju Hane Klouk, profesorke hidrologije na Univerzitetu Reding značajno je naglasiti da će 2023. biti zabilježena kao najtoplija godina u istoriji, i da će biti premašen dosadašnji rekord iz 2016. godine.
Ona navodi da su uticaji globalnog zagrjavanja sve vidljiviji, s katastrofalnim događajima poput poplava u Libiji koje su odnijele preko 10.000 života, šumskih požara u Grčkoj i Kanadi, kao i razornih tropskih ciklona u istočnoj Africi.
Klouk naglašava da postoji napredak u rješavanju ovih problema, kao što je proizvodnja veće količine zelene energije u Britaniji i upotreba AI tehnologije za naprednije klimatske prognoze, a NASA-in satelit SVOT koji je uključen u praćenje vodnih resursa na Zemlji, bi mogao pomoći u prevenciji budućih katastrofa.
Po mišljenju An Finiks, profesorke psihosocijalnih studija na Univerzitetu u Londonu značajno naučno postignuće u 2023.godini je uvođenje novih biotehnoloških terapija za liječenje bolesti srpastih ćelija i beta-talasemije.
Medicinski tretman koji koristi takozvanu CRISPR tehnologiju izmjene gena odobren je u Velikoj Britaniji i u SAD, a koristi vrstu nove tehnologije za uređivanje genoma, signalizirajući inovativni napredak u oblasti genske terapije.
Bolest srpastih ćelija i beta-talasemija predstavljaju grupu naslednih poremećaja krvi koja pogađa češće ljude afričkog, mediteranskog, bliskoistočnog i južnoazijskog porekla, a terapija je pokazala obećavajuće rezultate u ublažavanju simptoma i smanjenju potrebe za transfuzijama krvi u slučaju talasemije.
Gojaznost, koja postaje smrtonosnija od pothranjenosti, podstakla je tokom 2023. razvoj lijekova kao što su stimulansi receptora peptida GLP-1, uključujući Vegovi, koji snižava nivo glukoze u krvi i povećavaju sitost, a to je po mišljenju Idžejome F. Ičegbija profesora farmaceutske nanonauke na Univerzitetu u Londonu, naučna priča koja je obilježila ovu godinu.
Novi lijek se koristi u tretmanu protiv gojaznosti i uzima se jednom nedjeljno, a ljudi koji ga koriste navode da osjećaju sitost, pa jedu manje i tako gube na težini.
Prava bura nastala je u svijetu nauke kada je, tokom jula, tim južnokorejskih naučnika objavio da su uspeli da naprave superprovodnik LK-99, koji radi na sobnoj temperaturi i pod atmosferskim pritiskom, naveo je Sajful Islam, profesor hemije koji se bavi proučavanjem materijala na Univerzitetu u Oksfordu.
Dok su jedni to odmah nazvali otkrićem vijeka, jer bi superprovodnici koji mogu da rade van laboratorije i bez potrebe za hlađenjem doveli do nove industrijske revolucije, kod mnogih u naučnoj zajednici to je naišlo na skepticizam.
Do kraja avgusta, vodeće laboratorije nisu uspjele da ponove rezultate južnokorejskih naučnika, a trenutni konsenzus je da nema dovoljno dokaza o ključnim nalazima superprovodljivosti na sobnoj temperaturi.
Čak i ako sam LK-99 nije “sveti gral” za kojim tragaju naučnici, on može biti zanimljiv materijal sam po sebi, otvarajući mogućnosti za traženje superprovodnika na sobnoj temperaturi na nove, neočekivane načine, smatra profesor Islam.
Džoana Bagnijevska, profesor ekoloških nauka na Univerzitetu Brunel, istakla je da je u 2023.godini postavljen neslavan rekord kada je u pitanju životna sredina i da se pored globalnog zagrijavanja dešava još jedna ekološka katastrofa: brz gubitak divljih životinja.
Kriza bioraznolikosti, uprkos svojoj hitnosti, zauzima znatno manje medijske pažnje u poređenju s klimatskom krizom, smatra naučnica.
Jedno od ključnih istraživanja ove godine usmjereno je na pad broja ptica u Evropi, gde je u poslednjih 40 godina zabeležen pad od 550 miliona ptica.
Glavni uzrok ovog smanjenja, prema studiji istraživačkog tima koji je vodio Stanislas Rigal, jeste intenziviranje poljoprivrede, posebno povećana upotreba pesticida i vještačkih đubriva koji štete zdravlju ptica.
Ovakva istraživanja su ključna za oblikovanje političkih odluka i prioriteta, naglasila je Bagnijevska.
U junu su objavljeni radovi koji opisuju razvoj modela koji iz pluripotentnih matičnih ćelija stvaraju strukture slične ranim ljudskim embrionima, a po mišljenju britanskog naučnika Robina Louela Bedža ovo je otkriće koje je obilježilo 2023.godinu.
Ono je privuklo značajnu medijsku pažnju zbog potencijala modela embriona baziranih na matičnim ćelijama kao alternativi istraživanjima na stvarnim ljudskim embrionima.
Ti modeli, čija stopa uspješnosti eksperimenta iznosi jedan odsto, mogu pružiti uvide u ljudski razvoj i pomoći u rješavanju problema povezanih s urođenim bolestima, pobačajem i neuspjesima u vantelesnoj oplodnji.
-Međutim, trenutno su ovi modeli daleko od ekvivalenta pravim ljudskim embrionima, a ne bi bilo etički, niti zakonito, a vjerovatno i moguće dovesti do trudnoće sa njima – navodi Louel-Bedž, koji istražuje razvoj embriona na Institutu Frensis Krik.