Princeza Evropa, majka Nioba, boginje Atena Palada, Selena i Freja su neke od žena kojima su posvećeni elementi iz periodne tablice. Sve one su ličnosti iz mitologije. Čak ni Marie Curie, dvaput krunisana Nobelovom nagradom, nema svoj element. Kirij je, doduše, nazvan po njoj koliko i po njenom mužu Pierreu. Jedina žena koja je ekskluzivno počastvovana elementom u periodnom sistemu je austrijska teorijska fizičarka Lise Meitner – majtnerijem.
U svojih osamdeset devet godina života Meitner je prikupila dovoljno zasluga da zavrijedi to visoko priznanje, koje dijeli s nekolicinom naučnika iz povijesti kao što su Nikola Kopernik (kopernicij), Alfred Nobel (nobelij) i Albert Einstein (ajnštajnij). Zajedno s još jednim naučnikom otkrila je takozvani Augerov efekat i nekoliko novih izotopa, od kojih joj je jedan otvorio vrata za pronalaženje hemijskog elementa protaktinija. Osim toga, bila je druga žena po redu koja je doktorirala fiziku na Bečkom univerzitetu, prva u cijeloj Njemačkoj koja je dobila namještenje vanrednog profesora fizike na Berlinskom univerzitetu i prva istraživačica koja je primljena u Austrijsku akademiju nauka. Njeno najveće dostignuće, međutim, bilo je teorijsko objašnjenje nuklearne fisije, naziv koji je skovala skupa s nećakom Ottom Frischom. Njena istraživanja bila su ključna za to otkriće, koje je označilo početak atomske ere. No, odluka da radioaktivni element s atomskim brojem sto devet ponese ime majtnerij bila je pohvala Austrijankinoj karijeri koliko i kompenzacija za jednu od najvećih grešaka u istoriji koju su počinili dodjeljivači Nobelove nagrade.
Savršen duo
Rođena u Beču 1878. u jevrejskoj porodici, Meitner je bila treće od osmoro djece. Iako se u to doba ženama nije dopuštalo da pristupe visokoškolskim obrazovnim ustanovama, oslanjala se na podršku roditelja kako bi studirala u privatnoj instituciji i zatim odbranila doktorat. Po odlasku u Berlin 1907, postigla je da njemački fizičar i matematičar Max Planck, koji se smatra utemeljiteljem kvantne teorije, napravi izuzetak i dozvoli joj prisustvo na njegovim predavanjima.
Upravo na Berlinskom univerzitetu upoznala je Otta Hahna, s kojim je činila savršen naučni duo nepunih trideset godina. Kombinacija teorijske fizičarke i eksperimentalnog hemičara pokazala se iznimno plodonosnom, čak i u godinama kada su Meitner branili pristup laboratorijama jer je bila žena ili kada je morala pobjeći iz Njemačke i sarađivati s Hahnom na daljinu.
Atomski misterij
Otkriće neutrona početkom 1930-ih pokrenulo je utrku između naučnika cijelog svijeta ko će prije, vještačkim putem, stvoriti elemente teže od uranija. No, dolaskom Adolfa Hitlera na vlast 1933, Meitner je nailazila na sve više prepreka u radu. Na kraju je 1938. morala pobjeći u Holandiju i odatle u Švedsku s lažnim dokumentima. Meitner i Hahn nastavili su da svakodnevno kontaktiraju preko pisama, a čak su uspjeli i da se sastanu u Kopenhagenu krišom od nacističkog režima. Cilj susreta je bio razgovor o projektu koji je ranije vodila u Njemačkoj i koji je on, nakon dugih sedmica nagovaranja, prihvatio da nastavi u njenom odsustvu, kako se iznosi u članku američkog časopisa Scientific American.
“Njihovi eksperimenti su, po svoj prilici, ukazivali na iznenađujuće otkriće: kad ga se bombarduje neutronima, uranij se razlaže na lakše elemente”, objašnjava se u članku. Dotad je znanstvena zajednica vjerovala da će se uranij raspasti na teže elemente. Hahn je bio zbunjen. “Možda dođeš do nekog fantastičnog objašnjenja”, pisao je Meitner, prema biografiji A Life in Physics (Život u fizici) Ruth Lewin Sime. Za samo nekoliko dana, Austrijanka i njen nećak Frisch, takođe istaknuti fizičar, uspjeli su kreirati teorijski model koji objašnjava nuklearnu fisiju.
Premda je Meitnerino učešće bilo krucijalno, što je dobro potkrijepljeno pismima, Hahn je nije pomenuo kao koautorku u naučnoj publikaciji gdje je objasnio to otkriće, koje je zatim omogućilo razvoj nuklearne energije i oružja. Odati joj priznanje bio je opasan potez u vrijeme nacističke Njemačke i ona je to shvatala, piše Lewin Sime. Čak i kad je to rezultiralo Nobelovom nagradom samo za njega.
Nobel za Hahna
1944. Hahn je sam primio Nobelovu nagradu za hemiju “za otkriće fisije teških jezgara”. Iako je u tom momentu priznao da je Meitner učestvovala u poduhvatu, vremenom će početi da poriče kolegičin doprinos, tvrdi se u Scientific Americanu. Tokom narednih godina mediji i analitičari će navoditi ovaj odabir žirija kao jednu od najvećih nepravdi Švedske akademije.
Uprkos tome, ono što je ona uistinu spočitavala Hahnu i drugim naučnicima iz tog doba bila je kolaboracija s Hitlerovim režimom. “Svi ste vi radili za nacističku Njemačku. A pružali ste samo pasivni otpor”, pisala je Hahnu, kako stoji u knjizi Paula Lawrencea Rosea Heisenberg and the Nazi Atomic Bomb Project. “Naravno, tu i tamo ste, da operete savjest, pomogli ponekoj progonjenoj osobi, međutim dozvolili ste da se pobiju milioni nevinih ljudskih bića a da niste pokazali nijednog znaka protivljenja”, dodala je. Meitner je takođe kritikovala razvoj nuklearnog oružja odbivši da sudjeluje u američkom projektu Manhattan, uz legendarnu izjavu: “S bombom neću da imam nikakve veze!”
Ispravljanje nepravde
29. avgusta 1982. njemački istraživači Peter Armbruster i Gottfried Münzenberg uspjeli su da po prvi put sintetiziraju radioaktivni element koji će kasnije dobiti ime majtnerij. Tom prilikom Armbruster je objasnio da je cilj bio “ispraviti nepravdu nanijetu žrtvi njemačkog rasizma i odati zasluženo priznanje jednom naučnom životu i djelu.”
Prošlo je trideset pet godina, a majtnerij još nema neku dokazanu upotrebnu vrijednost. Ali, prema časopisu Nature, “to ne treba potcjenjivati pošto nas podsjeća na značajan dio istorije i nauke”. Sve u svemu, ova kompenzacija za nedodijeljenu Nobelovu nagradu na kraju je uvela Meitner u jedan mnogo ekskluzivniji klub: naučnika po kojima je nazvan neki hemijski element.
Piše: Ana Pais/BBC Mundo
Prevod: Nihad Hasanović/NOMAD