Evropska unija se nakon 60 godina nalazi na raskrsnici i sve zemlje članice se slažu da ovako više ne može. Jedino se ne slažu kojim putem dalje, odnosno treba li im više Evrope, kao što to zagovaraju Njemačka i Francuska, ili manje, kako tvrde članice Višegradske grupe. Ukoliko, pak, EU nastavi „u dvije brzine“, glavna bojazan „višegrađana“ je da bi istočne i siromašnije države postale članice drugog reda sa manje uticaja.
Članice EU su duboko podijeljene. Jedni žele bržu integraciju u oblasti odbrane, sigurnosti, fiskalne politike i jačanje institucija EU, drugi sumnjičavo gledaju prema Briselu, preferirajući jačanje uloge nacionalnih parlamenata i vlada i smanjenje ovlasti Evropske komisije, pogotovu kada je riječ o migracijama, odbrani i, za njih škakljivim temama, poput ljudskih prava, nezavisnosti sudstva i medija. Ove rasprave traju već godinama, još od propalog projekta Evropskog Ustava i u suštini se svode na pitanje „više ili manje Evrope“.
Sa najavljenim izlaskom Velike Britanije iz EU, mijenja se i unutrašnji odnos snaga. Tradicionalno, Britanci su bili najveći protivnici daljeg jačanja EU, i stvaranja evropske armije i zajedničke vanjske politike. Kako višegodišnje rasprave nisu dovele ni do kakvog rezultata a konsenzus je podjednako daleko kao i prije deset godina, sa najavljenim odlaskom Britanaca strpljenje velikih članica je na izmaku.
Njemačka, Francuska, Italija i Španija jasno su stavile do znanja da ako ostale članice EU nisu spremne za dalje integracije, jedina preostala opcija je „Evropa u dvije brzine“. Tako bi oni koji žele veću integraciju ušli u taj proces, bez čekanja na pristanak onih kojima se takve ideje ne sviđaju. Formalno, ova opcija u legislativi EU postoji odavno. Primjer je i euro zona, jer nisu sve članice EU uvele euro, ili Šengenska zona, gdje su pojedine članice odlučile da ostanu izvan. Do sada se, zarad mira u kući, ova opcija izbjegavala kao rješenje u oblastima poput odbrane, sigurnosti, spoljne politike i migracija, u iščekivanju opšteg konsenzusa, do kojeg nikada nije došlo.
Evropska tvrđava unutar EU
Sada je na sceni podjela na zapadnu i istočnu EU, gdje je zapadni dio predvođen Njemačkom i Francuskom, zagovornik čvršće integracije, dok su na drugoj, istočnoj strani, članice Višegradske grupe, Poljska, Češka, Slovačka i Mađarska. Glavna bojazan „višegrađana“ je da bi u slučaju „EU u dvije brzine“, istočne i siromašnije države postale članice drugog reda sa manje uticaja. Istočnjacima naravno niko ne brani da se priključe, ali se njima novi koncept jednostavno ne sviđa.
Tradicionalno, istočnoevropske članice, prvenstveno Poljska i baltičke države, preferiraju NATO, preciznije SAD, kao garanta sigurnosti, umjesto moguće EU armije pod komandom Brisela, plašeći se kletve „dabogda te Evropa branila a Somalija hranila“. Nakon ulaska Donalda Trampa u Bijelu kuću i njegovog otvorenog skepticizma prema NATO-u, život je postao komplikovan za istočne članice EU. Više nije pitanje da li one žele SAD za vojnog zaštitnika, već da li SAD želi i dalje njih da štiti.
Tako se kao jedina alternativa javlja EU armija, odnosno u prvoj fazi zajednička odbrambena politika. Kako bi to u praksi trebalo izgledati, još uvijek niko ne zna sa sigurnošću, a još manje koliko bi ta zabava koštala i ko će da plati ceh.
Za razliku od odbrambene politike, znatno veći problem je pitanje kontrole granica i prihvat imigranata. Ideja o „mini Šengenu“ unutar EU, koji bi u startu obuhvatao Njemačku, Francusku, Austriju, skandinavske i zemlje Beneluksa, praktično bi značio stvaranje „evropske tvrđave“ unutar EU, gdje bi se puno strožije kontrolisao ulazak, ali i nastavio kontroliran prihvat izbjeglica.
Istočnoevropske članice objeručke prihvataju ideju o čvrstoj kontroli nacionalnih granica, ali ne žele ni da čuju za prihvat izbjeglica, makar se radilo samo o simboličnom broju.
Neodoljiva privlačnost apsolutne vlasti
Mađarska i Poljska vlada su ksenofobiju usvojile kao jedan od kamena temeljaca njihove unutrašnje politike, ulazeći čak i u otvoreni sukob sa Evropskom komisijom, tako da je malo vjerovatno da bi bile spremne da popuste. S druge strane, ukoliko ostanu izvan novog „unutrašnjeg šengena“, bojazan da bi njihovi građani postali građani drugog reda i nije bez osnova, ali u životu se ne može imati sve.
Zajednička evropska spoljna politika čini se još manje izvjesnom, zbog različitih viđenja među članicama, posebno kada se radi o odnosima sa Rusijom, što je je dan od ključnih spoljnopolitičkih izazova za EU. Ovdje se više ne radi o jednostavnoj podjeli na zapad i istok EU, jer i unutar same Višegradske grupe, postoje drastične razlike. Iako se u mnogo čemu slažu, viđenja Rusije su dijametralno suprotna.
Poljska vlada Rusiju vidi kao direktnu prijetnju, dok Mađarska održava jako bliske odnose sa Moskvom, uključujući i redovne susrete na vrhu između mađarskog premijera Orbana i ruskog predsjednika Putina, uprkos sankcijama EU prema Rusiji. Ono što uprkos svemu spaja Poljsku i Mađarsku, a direktno ih konfrontira sa ostatkom EU i Evropskom komisijom, je odbacivanje modela liberalne demokratije i promocija „iliberalne demokratije“, za šta im je svijetli uzor Putinova Rusija.
U praksi, vladajućoj eliti u Istočnoj Evropi ideja o dominaciji vlade nad medijima, sudstvom, centralnom bankom i nevladinim sektorom, jako se dopada. Uostalom, kakva je korist od vlasti ako ne možeš da radiš šta hoćeš.
I dok u odbacivanju modela liberalne demokratije, Poljska i Mađarska nemaju saveznike u ostatku EU, njihovo insistiranje da se izvrši preraspodjela moći unutar EU, gdje bi veće nadležnosti dobile države članice na uštrb postojećih ovlasti Evropske komisije, ima pristalice i u ostatku EU. Za jedne to je korak unazad, dok drugi smatraju da je to jedini način za dugoročni opstanak EU i prevencija protiv rastućeg populizma, koji glavnog krivca za sve nedaće vidi u Evropskoj komisiji, koja ima ogromne ovlasti i vrlo malo odgovornosti.
Nema para za neposlušne
Finalna bitka za ili protiv „više Evrope“, ipak će se voditi oko novca. Prije svega tu je pitanje budućnosti eura i monetarne politike koju kreira Evropska centralna banka, gdje su do sada deblji kraj redovno izvlačile južne članice EU.
Konačno, na stolu će se morati naći i pitanje evropske fiskalne politike, jer zajednička valuta na nivou EU teško može opstati sa različitim fiskalnim politikama na nacionalnom nivou.
Pitanje ko je stariji, Evropska komisija ili vlade i parlamenti zemalja članica nije samo pitanje prestiža, pogotovu za zemlje članice Višegradske grupe.
Prkošenje EU, pogotovu kada se radi o nezavisnost sudstva i slobodi medija, za sada je prolazilo bez ozbiljnijih posljedica, ali to ne znači da EU nema načina da disciplinuje neposlušne.
Kako ostatak EU već počinje da gubi strpljenje sa autokratima na vlasti u Poljskoj i Mađarskoj, upućeno im je i direktno upozorenje: kao što oni mogu ignorisati evropske standarde, tako i EU može blokirati novac iz evropskih fondova. A onda, neka oni objašnjavaju svojim građanima, a pogotovu seljacima, zašto odjednom nestadoše subvencije i ulaganja u infrastrukturu, istraživanje, obrazovanje.
Nije ovo prvi put da se poteže „nuklearna opcija“ u vidu prijetnje o obustavljanju finansiranja iz strukturalnih fondova EU za disciplinovanje nestašnih istočnjaka. Dešavalo se to i ranije, ali iza zatvorenih vrata. Češka je 2009. godine do zadnjeg momenta odbijala da ratifikuje Lisabonski sporazum, dovodeći u pitanje mukotrpno usaglašene reforme. Na kraju, kada im je objašnjen „pojam i suština“ i nacrtano koliko para će da izgube, i Česi su nevoljko potpisali.
U EU ništa se ne dešava brzo, a strateške promjene pogotovu. Iako diskusije uveliko traju, ozbiljan razgovor o budućnosti EU počeće tek na jesen, nakon što se slegne prašina poslije izbora u Francuskoj i Njemačkoj, kada bude poznato ko su novi lideri dvije najmoćnije članice EU i kakva je njihova vizija. U međuvremenu, svi akteri će pokušavati da zauzmu što bolje startne pozicije za neminovnu političku trgovinu koja će odrediti budućnost EU.
Dražen Simić, BiF