Pored korištenja “kreativne” statistike u prikazu društvenog stanja u Srbiji, vlada Aleksandra Vučića, raznim kanalima, sve izrazitije nastoji rješenje nagomilanih problema smjestiti u sferu ženskih reproduktivnih i socijalnih prava. Pritom se, u kontekstu neispunjenih obećanja proeuropskog zaokreta, Srpska napredna stranka sve više približava ishodišnim nacionalističkim politikama, prilično sličnima onima koje promoviraju klerofašističke organizacije.
Nakon žustrog negodovanja javnosti, koje su inicirale novinarke beogradskog nedeljnika Vreme Jovana Gligorijević i Tamara Skrozza, te nakon promptne reakcije poverenice za zaštitu ravnopravnosti Brankice Janković, ministarka bez portfelja, zadužena za populacionu politiku i prevenciju sociopatskih aktivnosti, Slavica Đukić Dejanović negirala je da država osniva “savet za borbu protiv abortusa”, kako je to na naslovnoj strani 23.12.2016. preneo prorežimski dnevni list Informer. U izjavi za N1 Đukić Dejanović pojasnila je da je reč o pogrešnoj interpretaciji, kao i da ne postoji opasnost da država ograniči ili ukine pravo žene na abortus.
Na političke implikacije izvrtanja naučnih i statističkih činjenica vratićemo se kasnije. A sada ćemo samo upozoriti da ministarka na argument prava na legalan prekid trudnoće koji se prepoznaje kao civilizacijski standard, uzvraća da svaka žena “treba da zna šta abortus može da znači za njeno zdravlje, dušu i budući roditeljski nagon”, što se savršeno uklapa u njezin diskurs moralne panike (preuveličavanje cifre izvršenih abortusa na godišnjem nivou, te medicinskih posledica ovog zahvata, zastrašivanje pričom o “beloj kugi” i “izumiranju nacije”).
Ministarkin demantij unekoliko je umirio javnost, ali je bacio senku na dve vrlo važne činjenice. Naime, u svom poslednjem medijskom nastupu Đukić Dejanović je praktično samo ponovila izjavu iz septembra prošle godine, u kojoj je najavila osnivanje demografskog saveta, konstatovala da spadamo u “stare nacije”, a za tu “nepovoljnu” demografsku sliku optužila situirane i obrazovane žene između 30 i 33 godine, koje “nemajući u sistemu vrednosti svest koliko je roditeljstvo najbolje osećanje”, ne žele da rađaju. Dalje, država, iako nije osnovala zloglasni “savet za borbu protiv abortusa”, jeste formirala Savet za populacionu politiku, na čijem čelu se nalazi premijer Vučić.
Borba protiv (ne)znanja
Barem za sada, funkcija ovog tela isključivo je edukativnog i savetodavnog karaktera. No, uzimajući u obzir ne samo učestale mizogine ispade srbijanskih zvaničnika (podsetimo se skorašnje izjave premijera Vučića o porodiljama koje ne moraju da rade jer zahvaljujući roditeljskim dodacima za prvo i drugo dete ostavuju minimalnu platu) već i ignorisanje diskriminatornih praksi na tržištu rada, te decenijski kontiniutet nacionalističkih i neoliberalnih politika na čijem se udaru žene nađu prve, jasno je da je osnivanje ovog saveta posledica tendencije degradacije položaja žena i ograničavanja reproduktivnih sloboda.
Najpre, cifra od 200.000 abortusa na godišnjem nivou, kojom proizvoljno barataju ultradesničarske organizacije koje su u saradnji sa Srpskom pravoslavnom crkvom pre više od dve godine pokrenule Inicijativu za zabranu abortusa, ne korespondira sa realnošću. “Grad od 40.000 ljudi koji svake godine nestane”, o kome ministarka govori tvrdeći da od četiri žene tri prekinu trudnoću, ne poklapa se sa statističkim izveštajem Instituta za javno zdravlje Dr Milan Jovanović Batut, gde stoji da ukupan broj prekida trudnoće u 2015.godini iznosi 16.863, dok je, poređenja radi, u samo jednom beogradskom porodilištu u 2016. rođeno preko 7.000 beba.
Da Savet za populacionu politiku ne uključuje nikakve mere socijalne zaštite već golu instrumentalizaciju ženskih života i tela sa ciljem postizanja demografske slike koja odgovara nacionalističkom režimu, postaje jasno čim se zagrebe ispod površine kontradiktornih poruka koje je Đukić Dejanović uputila u svojim javnim nastupima. Namera koja stoji iza osnivanja ovog Saveta navodno je edukacija mladih o reproduktivnom zdravlju, iako zvanična istraživanja Instituta za javno zdravlje pokazuju da, uprkos desničarskom spinu o povećanju broja abortusa usled promovisanja “zapadnjačkih trendova” (razvoda i izvanbračnog seksa čiji cilj nije reprodukcija) statistički su u ukupnom broju abortusa najzastupljenije udate žene starosne dobi između 25 i 44 godine, a ne mlade devojke. Da je namera države uistinu edukacija mladih, seksualno obrazovanje bilo bi deo školskog kurikuluma, a ne prepušteno lokalnoj samoupravi u saradnji sa sveštvenstvom Srpske pravoslavne crkve, kako je najavila Đukić Dejanović. Dalje, edukacija sa ciljem socijalnog prosperiteta žena morala bi da uključuje i informacije koje se tiču nužnih komplikacija trudnoće i porođaja.
Porazna slika položaja žena
O opstetričkom nasilju, koje je posledica sistemskog držanja žena u neznanju, te ženomrzačkih medicinskih praksi kojima se negira pravo žene na telesnu autonomiju, detaljno je pisala Nada Sekulić, profesorka sociologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu:
“Situacija porođaja predstavlja jedan od najvulnerabilnijih i istovremeno jedan od ključnih prelaznih momenata u životu većine žena. Kao ritual prelaza iz jedne životne faze u drugu, on reflektuje u malom društvenu poziciju žena i način njihovog prepoznavanja, uvažavanja ličnosti žena i uključivanja u životnu fazu u kojoj će preuzeti nove statuse i uloge koji proishode iz materinstva. U širem smislu, odnos društva (institucija i neposredne okoline) prema činu porođaja odražava društveni odnos prema reproduktivnosti uopšte i pokazuje kakva kultura rađanja postoji u društvu. Rezultati ovog istraživanja pokazuju da postoji specifičan spoj tradicionalnog i modernog – medikalizovanog odnosa prema ženama u tom procesu, u kojem je prenebregnuta jedna važna karika, a to je ličnost žene kao punopravnog građanina koji u toku porođaja ima pravo na privatnost, na dobijanje adekvatnih informacija, na zaštitu od vređanja, na zaštitu ličnog i fizičkog integriteta i pravo na izbor.”
Kao što sugerišu zaključci citirane studije, zdravstveni sistem potpuno ignoriše zdravstvene i socijalne potrebe onih koje država navodno nastoji da štiti, a to su (buduće) majke. Pored patrijarhalne ideologije koja prožima sve nivoe zdravstvene zaštite, povlačenje države iz finansiranja zdravstva igra ogromnu ulogu u poraznoj slici ženskog zdravlja u Srbiji. Način na koji se mere štednje odražavaju na zdravlje žena potvrđuje tezu feminističke teoretičarke Nancy Fraser da je da je rat protiv države socijalnog staranja istovremeno i rat protiv žena. Mere štednje u zdravstvu najpre se reflektuju na polju prevencije, gde preventivni pregledi, usled pogoršavanja radnih uslova i smanjenja broja zaposlenih, postaju nedostupni sve većem broju žena, dok vlasti zaokupljene anti-choice propagandom, te preuveličavanjem psihofizičkih posledica abortusa, previđaju podatak da je rak grlića materice prvi na listi ženskih oboljenja, a četvrti najčešći uzrok smrti žena u Srbiji. U porođajnoj sali manjak budžetskih izdvajanja rezultira otpuštanjem niže kvalifikovanog medicinskog osoblja, sestara, bez čije su asistencije žene u veoma vulnerabilnom položaju prepuštene same sebi i učinjene još ranjivijim.
No, opstetričko nasilje nije jedini oblik nasilja nad ženama na koje država ćuti, čime ga, nije preterano reći, posredno podržava. Savet za populacionu politiku, odnosno moralna policija za javno prekorevanje žena u reproduktivnom periodu, osnovan je u godini kada je Autonomni ženski centar razmatrao podizanje tužbe protiv države, jer je utvrđeno da nadležne institucije nisu reagovale u najvećem broju slučajeva kontinuirano prijavljivanog nasilja u porodici koji su se završili ubistvima žena. Na predlog uvođenja pravnog insituta lakšeg oblika silovanja, koji bi podrazumevao seksualni odnos bez pristanka, ali uz odsustvo prinude, ministarka zadužena za prevenciju sociopatskog ponašanja nije reagovala.
Nacionalistički karakter populacione politike
Povlačenjem ovakvih poteza vlast je praktično izbrisala tanku liniju razgraničenja između desnog centra i radikalne desnice, budući da osnivanje tela sa ciljem sprovođenja “pronatalitetnih” mera odgovara predlogu o formiranju ministarstva za porodicu, koje bi se borilo protiv “genocidne kulture abortusa”, kao što su zagovarali članovi “Dveri”, desničarske stranke sa klerofašističkim aspiracijama. Puni nacionalistički i rasistički karakter populacione politike (koja uvek u manjoj ili većoj meri instrumentalizuje žene kao subjekte rađanja) koju predlaže ministarka Đukić Dejanović, vidljiv je kada se osvrnemo na to ko je njihov adresat, odnosno ko je prepoznat kao uzrok “bele kuge” i “izumiranja nacije”. To su, dakle, situirane visokoobrazovane žene između 30 i 33 godine, koje se, uprkos relativnoj ekonomskoj sigurnosti, ne odlučuju na rađanje.
Ministarka je, prilikom prve najave formiranja saveta za populacionu politiku u septembru prošle godine, kao suprotan primer takvom “modelu” navela siromašne žene koje rađaju više dece. Odatle se može zaključiti da suštinski problem ne leži u niskoj stopi nataliteta već u njegovom “kvalitetu”. Albanke i Romkinje su te siromašne žene sa više dece, koje desničarska štampa redovno targetira kao pretnju opstanku srpskog naroda. Eugenička rešenja ispostavljaju se kao most između neoliberalnih i nacionalističkih politika. Kritikujući različite reproduktivne “modele”, država zapravo poručuje kakavu decu želi – onu koju rađaju obrazovane žene srednje klase i “odgovarajuće”, srpske nacionalnosti. Na taj način bi se se moglo sprečiti “izumiranje nacije”, a država biva oslobođena od odgovornosti da, pored populacione, osmisli i politiku popratne socijalne zaštite.
Ratnohuškačka retorika prema susednim zemljama, posebno prema Kosovu, utemeljena na mitu o perpetuiranoj istorijskoj ugroženosti srpskog naroda, koja se može sprečiti ratom i/ili rađanjem, odnosno brojnom nadmoći, nije jedini recidiv devedesetih. Naime, jedna od populacionih mera sa početka devedesetih godina prošlog veka, čija je funkcija, poput Saveta za populacionu politiku danas, bila da podstakne rađanje etnički poželjne grupe, jeste “dečiji dodatak”, mesečni prihodi isključivo za treće dete (ali ne i četvrto, šesto ili deveto), budući da više od troje dece imaju uglavnom albanske i romske porodice.
Odricanje od agresivnog nacionalizma, te posledično napuštanje populacione politike kao prioriteta društvenog razvoja, koje se, između ostalog, ogledalo i u Vučićevoj konverziji iz srpskog radikala u proevropski orijentisanog neoliberala, odvijalo se u političkoj klimi koja je izgradnju neoliberalnog tržišta tretirala kao apsolutnu meru društvenog napretka. No, sada kada su katastrofalne posledice neoliberalnih reformi sve osetnije, političke elite iz devedesetih, kojima kao članica Miloševićeve Socijalističke partije Srbije, pripada i Slavica Đukić Dejanović, kao garant minimalne socijalne kohezije, ali i vlastitog opstanka, mogu da ponude jedino nacionalizam − na čijem će se udaru prve naći žene.