Sicilija, foto: Igor Maglov
Da li je priča o kriminalnim bandama koje su nastale iz kombinacije loše državne uprave i eksploatacije prirodnih resursa jedinstvena? Ni najmanje. Zapravo, ekonomisti i politikolozi skovali su termin „prokletstvo resursa“ da opišu često perverzne efekte visokih profita od resursa u nerazvijenim krajevima sveta.
Za danas najslavniju kriminalnu organizaciju na svetu zna se bar od 1870-ih, kada je jedan sicilijanski gazda zapisao da mu je lokalna banda mafijaša toliko ugrozila posao da je morao da pobegne sa ostrva. Koza nostra i njeni severnoamerički izdanci opisani su u mnogim knjigama, filmovima i delima popularne kulture, ali im je poreklo ostalo tajna. Postoji li nešto što može objasniti iznenadnu pojavu mafije na Siciliji posle ujedinjenja sa Italijom 1860? Jesu li mafiozi stvarno bili „ljudi od časti“, kako su sebe zvali, koji štite siromašne građane od represivne države – ili su njihove aktivnosti nastale na braniku od komunizma?
Nedavno smo, ekonomisti Arkanđelo Dimiko, Alesija Isopi i ja, pokazali da je nagli rast potražnje za limunom i pomorandžama u prvoj polovini 19. veka bio glavni katalizator uspona mafije na Siciliji. Međutim, da bismo razumeli kako je uzgoj citrusa doveo do organizovanog kriminala, prvo treba da razmotrimo uslove koji su vladali u britanskoj Kraljevskoj mornarici 18. veka.
Do tada su mornari na dugim plovidbama širom sveta patili od skorbuta, bolesti uzrokovane nedostatkom C vitamina. Prvi simptom je opšta malaksalost, dok u poodmakloj fazi bolesti zubi počinju da se klate i ispadaju, javljaju se emotivna razdražljivost, groznica i grčevi mišića. Stopa smrtnosti na dugoj plovidbi bila je uobičajeno visoka.
Uprkos sporadičnim uvidima, nije bilo utemeljenih znanja o uzrocima skorbuta sve dok, sredinom 18. veka, škotski lekar u Kraljevskoj mornarici Džejms Lind nije sproveo prvo kliničko ispitivanje na bolesnim mornarima. Kontrolnoj grupi servirana je uobičajena brodska hrana, dok su ostali mornari dobijali i porcije svežeg voća. Naravno, druga grupa je ozdravila, a Lind je svoje otkriće objavio pod naslovom „Studija o skorbutu“ (A Treatise of the Scurvy, 1753). Rezultati studije uvaženi su tek pola veka kasnije, kada su Komesari za povređene i bolesne (Sick and Hurt Commissioners) pri Kraljevskoj mornarici počeli da izdaju preporuke da se limunov sok redovno služi širom flote.
Kako se znanje o blagotvornom dejstvu citrusa širilo Evropom, limun je postao tražena roba. Ostrvo Sicilija kod vrha italijanske „čizme“ bilo je jedno od malobrojnih krajeva u poznatom svetu koji su spremno dočekali ovu potražnju. Limun i druge citruse na Siciliju su doneli Arapi u 10. veku, koristeći tople priobalne ravnice i izvanredno plodnu zemlju. Budući da je vrlo osetljiv na mraz, limun je uspevao samo u pojedinim oblastima iznad obale. Sve do 19. veka pretežno je korišćen u proizvodnji parfema i kao dekorativna biljka; glavna roba za izvoz sa Sicilije bili su vino, masline i žito.
Preporuke Komesara za povređene i bolesne u Britaniji promenile su sve i tokom narednih decenija dobar deo sicilijanske poljoprivredne proizvodnje preusmeren je na uzgoj citrusa za međunarodno tržište. Međutim, zaokret ka masovnoj proizvodnji limuna nije bio ni brz ni lak. Samo su pojedine oblasti ostrva bile pogodne za sadnju, pa čak je i tu bilo potrebno mnogo novca da bi se pokrenuo posao.
Mladice je trebalo obrezivati i đubriti, dok su za zalivanje bar jednom nedeljno obično korišćene vodenice koje su pokretali konji. Da bi se plodovi zaštitili od lopova i vetrova voćnjaci su često bili ograđivani visokim zidovima. Nezaštićena stabla sa zrelim voćem bila su laka meta, pljačkaši su za jednu noć mogli da zbrišu i nekoliko godina ulaganja. Do sredine 19. veka, kada su prihodi od izvoza vrtoglavo narasli, sicilijanski voćnjaci najčešće su bili pod oružanom stražom.
Od 1837. do 1850. broj buradi limuna utovaranih na brodove u sicilijanskoj luci Mesini porastao je sa 740 na 20.707, a vrtoglavi rast izvoza nastavio se do kraja veka. Kako britanski istoričar Džon Diki piše u svojoj knjizi „Koza nostra“ (2005), tokom 1880-ih u Njujork je godišnje stizalo 2,5 miliona sanduka sa po više od 300 komada italijanskih citrusa, najčešće iz sicilijanskog lučkog grada Palerma.
Eksplozija potražnje citrusa donela je ogroman profit uzgajivačima limuna na Siciliji. Ali, ko su bili ti farmeri i u kakvim su uslovima radili?
Početkom 19. veka Sicilija je imala slabe institucije i lošu vladavinu zakona. Banditi su krstarili po unutrašnjosti ostrva pa je stanovništvo, pored hroničnog siromaštva, trpelo i stalne pljačke. Koreni ovih problema sezali su duboko. Strateški položaj ostrva usred Mediterana činio ga je tipičnom metom raznih imperija tokom istorije: posle antičke Grčke i Rima, redom su ga osvajali vizantijski, arapski, normanski, španski i francuski vladari. Posle napoleonskih ratova početkom 19. veka, ostrvom su iz Napulja upravljali Burboni, vladari takozvanog Kraljevstva dve Sicilije (1816-60). U to vreme, Sicilija je bila pretežno siromašan i nerazvijen region, dok su socijalni nemiri bili česti. Feudalne strukture opstajale su uprkos pokušajima reforme, a burbonska uprava suzbila je dva velika ustanka, 1820. i 1848.
Konačno, Siciliju su tokom 1860. i 1861. osvojile trupe sa kopna kada je postala deo Kraljevine Italije, kojom se faktički upravljalo iz Pijemonta na krajnjem severu novoformirane države. Ubrzo je postalo jasno da su mnogi Sicilijanci nezadovoljni novim aranžmanom. Osvajači sa poluostrva govorili su italijanskim dijalektom koji su stanovnici Sicilije jedva razumeli, dok je za većinu njih pijemontska država bila samo jedna u nizu stranih sila koja nerazvijenom ostrvu nameće svoju politiku.
U takvom ambijentu nakon ujedinjenja, sa štetnom mešavinom slabih institucija državne uprave i velikog priliva novca od prodaje limuna, pojavljuje se organizacija poznata kao mafija. Reč mafioso poreklom je iz arapskog jezika i znači „varalica“ ili „prevarant“. Ali na Siciliji taj naziv nije imao negativno značenje, već se odnosio na nekog ko zaslužuje poštovanje zato što štiti lokalno stanovništvo od kriminalnih bandi i milicija koje su krstarile zemljom i napadale seljake.
Da bi sačuvali svoje dragocene voćnjake, zemljoposednici su počeli da unajmljuju lokalne grupe mafioza. Istovremeno, ova „zaštita“ bi ponekad poprimala karakter iznude. Prvi takav zabeleženi slučaj odigrao se 1872. i ticao se izvesnog doktora Galatija, zemljoposednika čiji su se zasadi limuna nalazili u okolini Palerma. Ubrzo pošto je stekao voćnjak, Galati je otkrio da nadzornik krade voće sa stabala i za sebe zadržava dobar deo prihoda od prodaje. Gazda ga je otpustio i unajmio drugog čoveka koji je nedugo zatim ubijen. Policijska istraga nije otkrila ništa. Galati je uskoro počeo da dobija preteća pisma, sa zahtevom da vrati prethodnog nadzornika. Odbio je, preživeo nekoliko pokušaja ubistva i na kraju se spakovao i pobegao.
Incident sa Galatijem otkriva kako je grupa lokalnih „ljudi od časti“, tada poznatih i kao cosca (klan), uspela da se ubaci ne samo u lokalna sela, već i u policiju, politiku a zatim i na tržišta povezana sa industrijom citrusa. Članovi ovih tajnih grupa polagali su zakletvu ćutanja o organizaciji i njenim aktivnostima, da bi ubrzo preuzeli kontrolu nad važnim segmentima snabdevanja. Mafija je često postavljala svoje ljude za nadzornike voćnjaka, što im je omogućavalo da uzmu deo berbe. Tako su razvijali monopole i dizali cene, a ponekad su i posredovali između proizvođača i izvoznika u Palermu i Mesini. Uprkos svemu, a pretežno zahvaljujući haotičnim prilikama na Siciliji tog vremena, lokalni mafiozi su često uživali veću naklonost farmera i trgovaca od predstavnika represivne italijanske države. Prihodi od limuna bili su dovoljno veliki za sve.
Međutim, novouspostavljena država na kopnu ubrzo je identifikovala mafiju kao prepreku. Italijanski parlament je 1877. naložio opšte istraživanje o uslovima u poljoprivrednim sektorima u zemlji, čiji se ključni deo odnosio na Siciliju. Jedan poslanik sa Sicilije, Abele Damijani bio je zadužen za istraživanje na ostrvu, sprovedeno od 1881. do 1886. Svi lokalni pretori, sudije nižih sudova na Siciliji, odgovarali su na ista pitanja: „Koja je najčešća vrsta prestupa u vašem nadleštvu? Koji su joj uzroci? Koji su najvažniji usevi ili zasadi?“ Mafija se stalno pojavljivala kao najozbiljniji problem.
Sve ove istorijske podatke smo koristili kako bismo ispitali postoji li utemeljena statistička veza između prisustva mafije i uzgoja citrusa, istovremeno vodeći računa i o drugim faktorima, kao što su odnos uzgoja drugih sorti, gustina naseljenosti ili razmere kolektivnog vlasništva zemlje. Naša analiza je pokazala da je rasprostranjenost uzgoja citrusa jaka determinanta lokalnih mafijaških grupa tokom 1880-ih. Korelacija je opstala čak i kada smo u obzir uzeli kasniju istragu iz 1900. kao i odnos kultivisanog zemljišta pogodnog za citruse sa stvarnom proizvodnjom.
I drugi istraživači, uključujući Dikija i italijanskog istoričara Salvatorea Lupa, primetili su da je organizovani kriminal na Siciliji rastao zajedno sa potražnjom limuna. Ranije analize pokazale su da je i eksploatacija sumpora takođe igrala određenu ulogu; drugi su dokazivali da je suša iz 1893. dovela do uspona organizacija socijalističkih fasci („liga“) zbog kojih su zemljoposednici unajmljivali mafiju kao zaštitu. Ipak, naša empirijska analiza podržava hipotezu da je tržište citrusnog voća bio glavni faktor za uspon i konsolidaciju sicilijanske mafije.
Krajem prve decenije 20. veka, sicilijanska ekonomija ušla je u stagnaciju. Industrija limuna suočila se sa ozbiljnom konkurencijom novih zasada na Floridi. Desetine hiljada siromašnih Sicilijanaca emigriralo je u Sjedinjene Države, bežeći od haosa kod kuće.
S tim talasom emigracije, okean je prešla i mafija. Klanovi su uspostavljeni u siromašnim italijanskim kvartovima Njujorka i proširili se na Boston i Čikago. Sicilijanski mafiozi povezali su južne Italijane i kriminalne grupe iz drugih sredina, formirajući specifičnu vrstu američke mafije. Za to vreme u Italiji, uz Kamoru iz Napulja i kalabrijsku Ndrangetu sicilijanska mafija ostala je glavna pretnja vladavini zakona sve do danas.
Da li je priča o kriminalnim bandama koje su nastale iz kombinacije loše državne uprave i eksploatacije prirodnih resursa jedinstvena? Ni najmanje. Zapravo, ekonomisti i politikolozi skovali su termin „prokletstvo resursa“ da opišu često perverzne efekte visokih profita od resursa u nerazvijenim krajevima sveta.
Isto prokletstvo prati i takozvane „ratne dijamante“ (conflict diamonds). Pre desetak godina, prihode od ilegalne trgovina dijamantima u zemljama kao što su Angola, Sijera Leone i Liberija, kontrolisale su lokalne bande koje su izrasle u privatne vojske, a njihov osnovni cilj bio je profit od prodaje beskrupuloznim kupcima povezanim sa zemljama na zapadu. Kao i mafija sa Sicilije, ove naoružane grupe su kontrolisale i proizvodnju i distribuciju, dok su fizičkim nasiljem primoravale lokalno stanovništvo na saradnju. Na kraju je uz pomoć UN-a uspostavljen politički okvir (tzv. Kimberli proces) za suzbijanje ilegalne trgovine. Ratovi u Sijera Leoneu, Liberiji i Angoli utihnuli su delom i zahvaljujući prekidu finansiranja naoružanih grupa od prodaje dijamanata. U istočnom Kongu, međutim, mnoge pobunjeničke grupe i dalje se finansiraju nelegalnim izvozom „ratnih minerala“ kao što je koltan, neophodan sastojak mobilnih telefona i drugih elektronskih uređaja.
Priča o usponu mafije na 19-ovekovnoj Siciliji otkriva kako tražen resurs u kombinaciji sa slabim institucijama proizvodi nestabilne prilike iz kojih izviru beda i stradanje lokalnog stanovništva. Čak i potražnja za naizgled bezazlenom robom kao što je limun, lako može privući kriminalne bande. Iako sicilijanska mafija možda više nije povezana sa proizvodnjom citrusa, pečat drugih mafijaških organizacija mogao bi se naći u vašem nakitu ili telefonu.
Ola Olsson, Aeon, 05.09.2018.
Prevela Milica Jovanović – Peščanik