Vijek od završetka Prvog svjetskog rata i stvaranja Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, sedamdeset i pet godina od bitaka na Neretvi i Sutjesci i istorijskog Drugog zasijedanja AVNOJ-a, sedam decenija od Titovog “NE” Staljinu ipola stoljeća od studentskih demonstracija 1968. jubileji su koji će ove 2018. biti obilježeni u državama nastalim raspadom SFRJ.
Po riječima jednog od najznačajnijih srpskih istoričara mlađe generacije, dr Milivoja Bešlina, odgovor na pitanje šta je nama Jugoslavijabiće klučno za generaciju kojoj pripada.
“Nastala kao rezultat racionalno izgrađene istorijske svesti, Jugoslavija je najvažniji emancipatorski projekat u modernoj istoriji njenih naroda, koji su, posebno u drugoj Jugoslaviji, prvi put prestali da budu imperijalna periferija i objekat velikih sila i postali subjekti istorije. Izuzimajući delom Slovence, svi ti narodi su u jugoslovenskoj zajednici prvi put živeli u srednjerazvijenoj, a ne u siromašnoj državi, koja je igrala relativno ravnopravnu utakmicu na međunarodnoj sceni.
To nisu mala dostignuća i skoro sva su vezana za socijalističku Jugoslaviju, koja je, posebno Srbima i Crnogorcima, donela i najduži period mira i prosperiteta. Njazad, svi jugoslovenski narodi su u toj zajednici sticali važno iskustvo življenja sa drugima i naučili da razlike prevazilaze dijalogom i sporazumom”, kaže Bešlin.”Uprkos svemu, za razliku od Srbije u kojoj se vek od stvaranja prve Jugoslavije nameće kao ključna godišnjica koju bi srpsko društvo trebalo da obeležava u kulturi sećanja, u ostalim državama naslednicama ovaj se datum ne doživljava na takav način”.
POBJEDA:Zašto?
BEŠLIN: Pokušajući da konstituiše bilo kakav identitet kako ne bi ostala ono što jeste – poslednji ostatak razorene Jugoslavije koji niko drugi nije hteo – te frustrirana porazom u ratovima devedesetih, Srbija već deceniju luta od Nemanjića do Nedića, od Draže i Karađorđevića do Tita.
POBJEDA: Mislite li da su ti ratovi završeni? Podsjećam da je šef srpske diplomatije Ivica Dačić nedavno rekao da nijesu “otklonjeni problemi zbog kojih su izbili ratovi na Balkanu”, te da je ovo “samo intermeco između nekih novih sukoba, i to ne zbog Srba, već zbog nerešenih pitanja na Balkanu”.
BEŠLIN: Takozvano srpsko pitanje o kojem Dačič danas govori i početkom devedesetih je rešavano kao teritorijalno, tj. ratnim sredstvima. Očito je da Srbija, nepomirena sa svojim poslednjim ratnim porazom, trenutno stanje na Balkanusmatra privremenim i provizornim, neskriveno zagovarajući drugo poluvreme, i to čim se, u njenu korist, promene međunarodne okolnosti. U tom smislu, Dačićev istup mogao bi se tumačiti i kao priprema javnog mnjenja u Srbiji za ponovno odmeravanje snaga u regionu.
POBJEDA: Tezu o “drugom poluvremenu” ratova na Balkanu pominjeli ste i nedavno, u emisji Darka Šukovića.
BEŠLIN: Iako sam zbog toga napadanu Srbiji, moju tezu praktično je sada potvrdio prvi potpredsednik Vlade i šef diplomatije Ivica Dačić. Doduše, kontekst je različit: ja sam to, što bi rekao Dobrica Ćosić, izgovorio kao strepnju, a Dačić kao pretnju.
Inače, nekadašnji šef Ivice Dačića, Slobodan Milošević, Srbijuje pred sam raspad SFRJ konstantno identifikovao sa Jugoslavijom. U svoj agresivni pohod 1991. Milošević je krenuo sa devizom “odbrane” Jugoslavije, iako je sve što je radio bilo u suprotnosti sa temeljnim principima na kojima je ona postojala.
POBJEDA: Koju Jugoslaviju je Milošević “branio”?Svakako ne onu avnojevsku, koja se u Srbiji nikada nije doživljavala na isti način kao Kraljevina SHS.
BEŠLIN: Nije se ni mogla na taj način doživljavati. Naime, avnojevska Jugoslavija bila je država ravnopravnih naroda, federalizovana, konstituisana na antifašističkom vrednosnom konsenzusu i idejama socijalne pravde. Bila je to federacija ravnoteže, bez vodeće “državne” nacije.
Srpska politička kultura konsekventno je odbacivala ideju složene države, budući da su Srbi, kao najviše disperzovani narod u toj zajednici, usled organicističkog poimanja nacije odbacivali unutrašnje granice koje su doživljavali kao cepanje tzv. nacionalnog bića.
Državnost i trostruka konstitutivnost BiH (“i srpska i hrvatska i muslimanska”), crnogorska državnost i nacionalna samobitnost, makedonska nacionalna i državna emancipacija, kao i autonomije pokrajina kod srpskih nacionalista oblikovale su stav da je druga Jugoslavija “antisrpska tvorevina”, da je kao takvu nije ni trebalo stvarati i da se na njenim razvalinama mora konstituisati svesrpska država. Istovremeno, mnogi Srbi i danas veruju da je jugoslovenska država 1918. bila poslednja velika pobeda Srbije
POBJEDA: Je li?
BEŠLIN: Po rečima političke i intelektualne elite tadašnje Srbije, ta je država bila “velika Srbija”, “naša proširena otadžbina”. Jedan od vodećih državnih istoričara u Srbiji nedavno je napisao da je Jugoslavija bila “srpska država u kojoj su živeli i drugi”, što, ako je reč o prvoj Jugoslaviji,nije sasvim netačno. Naime, Kraljevina SHS stvorena je na temeljima pobede u Prvom svetskom ratu iuz naklonost saveznika koji su Srbiji dopustili da, zajedno sa svojom vojnom silom, zaposedne veliku teritoriju. Iako etnički i konfesionalno heterogena, ta je država nesumnjivo bila pod dominacijom srpske vojske i dinastije.
POBJEDA: Ne čudi Vas onda to što, za razliku do Srbije, Crna Gora vijek od nastanka Kraljevine SHS ne obilježava s pretjeranim entuzijazmom?
BEŠLIN: Teško je entuzijastično obeležavati istorijski proces koji je Crnu Goru ponizio, na bajonetima ukinuo njenu teško stečenu državnost i uveo brutalne represivne mere, posebno nakon Božićnog ustanka. Sa Hrvatima se u prvoj Jugoslaviji ipak pokušao napraviti modus vivendi: Sporazum Cvetković – Maček (1939) nje došao odjednom i niotkuda; sa Slovencima se konstantno bilo u savezu; bošnjačke strankeviše su bile u vlasti nego van nje; i muslimanske i albanske stranke povremeno su potkupljivane: naposletku, sistemom političke korupcije, one su i glasale za Vidovdanski ustav (1921). Prema Crnoj Gori je konsekventno korišćena sila, nipodaštavanje i represija, bez ikakavih pokušaja sporazuma ili uvažavanja. Kao rezultat antifašističke borbe,tek su Trinaestojulski ustanak 1941.i obnova crnogorske državnosti 1944. kardinalno izmenili položaj Crne Goreu drugoj Jugoslaviji.
POBJEDA: “Mi smo ovdje, među ovim zidovima, u pobjedničkoj euforiji 1918, zbog Jugoslavije žrtvovali Kraljevinu Crnu Goru onome što smo smatrali višim interesima. Vaš prađed je od samog početka rata 1914, bio saveznik koji se hrabro borio protiv nadmoćnog neprijatelja, ali je na Versajskoj mirovnoj konferenciji to zaboravljeno”, kazala je u maju 2017. direktorka za kontinentalnu Evropu Ministarstva vanjskih poslova Francuske Florans Manžen, dodjeljujući crnogorskom princu Nikoli Petroviću Njegošu francusku Legiju časti. Da li ove riječi razumijete i kao izvinjenje Francuske Crnoj Gori?
BEŠLIN: Apsolutno! To jeste veoma zakasnelo, ali nedvosmisleno izvinjenje Crnoj Gori zbog toga što je žrtvovana usled “viših interesa” evropskih sila. Pojedine države EU povlačilesu slične poteze prema Crnoj Gorii u periodu 2000. do 2006, ali, srećom, sa drugačijim ishodom.
Kada je reč crnogorskoj sudbini 1918, stvari se ipak moraju posmatrati kontekstualno. Ne zaboravite da je Evropa te godine izašla iz najvećeg sukoba do tada, u kojem su srušena čak četiri carstva – Nemačko, Rusko, Osmansko, Austrijsko; ceo jedan svet je odlazio u istoriju. Silama pobednicama u Versaju bio je potreban bedem spram pokušaja revanšističkih, poraženih snaga da obnove stari poredak. Evropu tih godina potresaju i pokušaji socijalnih revolucija, odjeci Oktobarskerevolucije, ali i užasno stanje na čitavom kontinentu iscrpljenom ratom, glađu, bolestima, nemaštinom… Velika država je, dakle, u ovom delu Evrope bilagarancija očuvanja Versajskog poretka, ali i brana revolucionarnim pokretima.
U takvim okolnostima malena Crna Gora bila je sitan kusur u geopolitičkoj igri i interesima velikih evropskih sila pobednica. Pored toga, činjenica je da ni kralj Nikola nije imao dovoljno kredibiliteta i političke veštine da se nametne kao subjekt istorije i ravnopravni sagovornik velikim silama.Zapad će takvog umešnog i ravnopravnog crnogorskog sagovornika, sa nesumljivim državničkim karakteristikama, dobiti mnogo kasnije – 2006. i 2016.
POBJEDA: Ove godine se obilježava i sedam decenijaod Rezolucije Informbiroa i Titovog sukoba sa Staljinom 1948. Istoričarka Latinka Perović tvrdi da su u Srbiji “pobedili četnici i Informbiro”. Jesu li?
BEŠLIN: Slomom Jugoslavije 1991. i malo pre toga u Srbiji su pobedili njeni istorijski kontinuiteti: četništvo kao simbol nacionalizma i IB kao paradigma bezalternativne i slepe odanosti interesima Moskve. Tako posmatrano, Latinka Perović je imala pravo.
POBJEDA: Šta je zajedničko četništvu i Informbirou?
BEŠLIN: Izdaja! Četnička kolaboracija s okupatorima je izdaja zemlje u ratnim uslovima; naklonost jugoslovenskih komunista-staljinista Rezoluciji Informbiroa u uslovima neobjavljenog Staljinovog rata Jugoslaviji takođe je primer najdirektnije izdaje. IB-ovci, bilo da su ostali u zemlji ili da su pobegli u SSSR, decenijama su bili korišćeni u borbi protiv Jugoslavije. Svaki put kada bi se stanje u Jugoslaviji liberalizovalo i humanizovalo, oni bi agresivnije nastupali.
POBJEDA: Zašto?
BEŠLIN: Zato što se liberalizacija Jugoslavije ispravno tumačila kao udaljavanje od SSSR-a.
Naravno, ne bi trebalo pravdati brutalne metode Golog otoka, ali da nije bilo konfinacije informbiroovaca, cela Jugoslavija bi pod sovjetskom vlašćubila Goli otok.
POBJEDA: Što potvrđuju i mađarska 1956. i čehoslovačka 1968. godina. Ali, gdje pobjedu IB-a o kojoj govori Latinka Perović prepoznajete u Srbiji, a gdje u Crnoj Gori?
BEŠLIN: U simboličkom značenju,ibeovska politika je svaka ona koja interesima svoje države i društva pretpostavlja interes režima u Kremlju. To je vrsta modernog kvislinštva i izdaje. U Srbiji su procesi koji se dešavaju na tom tragu veoma ozbiljni. Srpski nacionalizam se rusifikovao, identifikuje se sa ruskim, pa dolazimo do paradoksa: stepen “patriotizma” u Srbiji meri se odanošću Rusiji i njenim interesima. I to veoma često na račun stvarnih interesa Srbije.
Sa druge strane, “patriotizam” u Crnoj Gori merise stepenom crnogorske odanosti interesima i Srbije i Rusije. Bojim se da nema čistije definicije izdaje nego kada tuđe interese pretpostavljate interesima svoje države i društva.
POBJEDA: Posmatrano u tom kontekstu, vodi li, po Vašem sudu, predsjednik Aleksandar Vučić danas proevropsku ili prorusku politiku?
BEŠLIN: Vučić vodi autokratsku i nacionalističku politiku, koja je, po svojim ključnim karakteristikama i ciljevima, objektivno bliža Kremlju nego Briselu. S druge strane, novac koji Srbija nema je na Zapadu. Ali, to je stara srpska kontroverza, o kojoj je govorio Nikola Pašić: tehnika i novac sa Zapada, a srce u Rusiji.
Konfuzna spoljnopolitička orijentacija Srbije i nemogućnost određivanja stajne tačke daljeg razvoja traje od Miloševića, Vojislava Koštunice, Borisa Tadića do danas. Osim Zorana Đinđića, svi su vodili nekakvu maglovitu politiku “neutralnosti”, koje, razume se, nema bez oslonca na Moskvu. Iz toga onda proizlaze i sve ostale koordinate.
Kada bi predsednik Vučić imao jasnu koncepciju spoljne i unutrašnje politike…
POBJEDA: Rekli ste da je nema.
BEŠLIN: Kada bi je imao,umesto politike koja se svodi na davanje nerealnih obećanja i Zapadu i Rusiji, Vučić bi možda imao šanse da se izvuče iz trenutnog čeličnog zagrljaja Rusije. ČimVučićeva obećanja dođu na realizaciju, ona se pokušavaju anulirati u njegovim čudovišnim tabloidima, koji objavljuju histerične “analize” plaćenih analitičara o nekakvim “neviđenim” spoljnim pritiscima na Vučića.
Izvinite, zar zaista mislite da je 1948. Titu bilo lako da se izvuče iz Staljinovog zagrljaja?!Na koliko jugoslovenskih granica su sovjetske trupe tada “podmazivale” svoje tenkove? Da ne pominjem da je čitava Titova partija svoj formativni period provela pod Staljinovom slikom, čitajući kao Bibliju njegov “Kratki kurs istorije SKP(b)”. Najzad, da li je Milu Đukanoviću bilo lako da uspešno završi proces crnogorske integracije u NATO?! U oba slučaja je to bila neravnopravna borba Davida i Golijata; u oba slučaja “preskočena” su istorijska i strukturna ograničenja, ali u oba slučaja je ključnu ulogu odigrala državnička hrabrost i mudrost dvojice lidera.
Nije važna snaga ili veličina protivnika; važan je istorijski cilj kojem težite. Tito je znao da nema slobode bez otpora Sovjetima, kao što je Đukanović znao da je samo ulaskom u NATO dugoročno garantovana državnost i nezavisnost Crne Gore.
POBJEDA: Kako ocjenjujete politiku Srbije prema Crnoj Gori?
BEŠLIN: Ta se politika konstantno vodi na dva koloseka: načelno korektni odnosi, a onda se iz budžeta Srbije izdvoji 3,4 miliona eura za nekakvu srpsku kuću u Podgorici. Čemu onda ambasada Srbije?! Da ne govorim o tome da se taj novac stavlja u džepove “kontroverznim” biznismenima u Crnoj Gori, medijima koji ga podržavaju i ljudima osumnjičenim za pokušaj terorizma. Na teritoriji Srbije planirano je nasilje u izbornom danu u Crnoj Gori, pa nije jasno zbog čega srpske institucije odbijaju da svoja saznanja podele sa crnogorskim institucijama i da izruči osumnjičene. Zašto kontrolisani mediji u Srbiji vode ciklične kampanje prema predsedniku DPS-a?!
Sa druge strane, ako pogledate odnos intelektualne elite u Srbiji prema Crnoj Gori,videćete da stavovi Vučićeve vlasti zaista deluju kao dodir Majke Tereze.
POBJEDA: Zašto je taj odnos i dalje takav?
BEŠLIN: Zato što se nacionalistička Srbijanikada nije pomirila sa “gubitkom” Crne Gore.
MOJKOVAC I DUBROVNIK
POBJEDA: “Nikad više Mojkovac i Dubrovnik!”, poručio je 2016. tadašnji premijer Milo Đukanović, štoje u velikorspkim krugovima u Crnoj Gori i Srbiji izazvalo ogorčenje. Kako ste Vi razumjeli navedenu poruku?
BEŠLIN: Mojkovačka bitka je simbol bespotrebnog crnogorskog žrtvovanja za Srbiju, pogibelj za tuđe interese. Kako je to Crnoj Gori bilo vraćeno? Ogromnom represijom srbijanskih trupa prema Crnogorcima posle Božićnog ustanka. Ako je, dakle, “kratki 20. vek” za Crnu Goru krenuo jednim besmislenim žrtvovanjem, okončao se, nažalost, jednom bespotrebnom sramotom 1991. – učešćem u agresiji na Dubrovnik.
Crna Gora je svoju odanost Srbiji u istoriji skupo plaćala: učestvovala je u istorijskim zbivanjima na čiji tok nije mogla da utiče, ali je snosila negativne konsekvence. Iz tog podređenog položaja Crna Gora se, ne bez rizika, izvukla tokom poslednje dve decenije.
LAŽ O NACIONALNOM POMIRENJU
POBJEDA: Demokratski front je za 27. januar najavio potpisivanje deklaracije i pomirenju partizana i četnika. Otkud u regionu ta opsjednutost pomirenjima, poravnavanjima, izjednačavanjima fašista i kvislinga sa antifašistima, izjednačavanja dželata i žrtava? Čini mi se da na tome posebno insistiraju političke grupacije ili pojedinci čiji je politički i moralni kapacitet prilično problematičan.
BEŠLIN: Na kojim će se to principima miriti “četnici” i “partizani” u današnjoj Crnoj Gori? Na principima partizanskog antifašizma, nacionalne ravnopravnosti i obnove crnogorske državnosti ili na principima četničke velike Srbije, nestanka Crne Gore i pokolja i genocida prema njenom bošnjačkom i muslimanskom stanovništvu?! Može li se na dve ovako divergentne platforme napraviti bilo kakvo pomirenje? I odakle to optuženici za državni terorizam odjednom postadoše zastupnici pomirenja?!
Uzgred, ni sama ideja o pomirenju nije ni nova ni originalna. Naime, na našim prostorima je ideju “nacionalnog pomirenja” prvi afirmisao nacionalistički hrvatski predsednik Franjo Tuđman. Setite se da je upravo Tuđman hteo da pomeša kosti dželata i žrtava u Jasenovcu, što takođe nije originalna ideja. Tzv. nacionalno pomirenje, zapečaćeno zajedničkim sahranjivanjem poginulih fašista i antifašistaje, kao pokušaj normalizacije fašizma i zatiranja antifašističke levice, originalna zamisao španskog diktatora Fransiska Franka, memorijalizovana kroz izgradnju monumentalne „Doline palih“ na obroncima Gvadarame. Kod Srba je „pomiriteljsku“ ideju prvi izneo Ljotićev bliski saradnik, emigrant i fašista Stanislav Krakov, i to u romanu-apologiji o Milanu Nediću početkom šezdesetih godina 20. veka.
POBJEDA: Šta je sa najavljenom deklaracijom o očuvanju srpskog naroda, koja će, kažu, u Srbiji i u BiH biti objavljena 15. februara? Je li cilj i tog dokumenta pomirenje?
BEŠLIN: Nije. Baš kao i Crna Gora, Bosna i Hercegovina nikada nije prestala da bude “meta” srpskog nacionalističkog projekta. Pritom, Vučićev režim nije prvi koji piše ovakve deklaracije. I Boris Tadić je pisao svoju “nacionalnu strategiju”, koja jeimala veoma sporan sadržaj i koja je, kao i ova danas, pokazala da je svaki pokušaj Srbije da pod svoj patronat stavi Srbe u regionu i da ih iskoristije ne samo nacionalizam, nego i jasna teritorijalna pretenzija prema susedima.
Verujem da će najavljena deklaracija, potpuno opravdano, izazvati nelagodu i sumorne asocijacije u regionu.
Intervju: Tamara Nikčević
Izvor: Pobjeda