Kad su se zbog turskih zuluma spustili sa planinskih vrhova i rasuli Balkanskim poluostrvom, Cincari su postali narod bez otadžbine, ali sa velikom ulogom u stvaranju nezavisnih balkanskih država i građanskih kultura. U toj su se meri identifikovali sa većinskim narodima da ih često opisuju kao najbolje Grke, Srbe, Albance ili Bugare
Nenad Jovanović
Balkanski narod čija je kolijevka na tradicionalnoj tromeđi albanskog, slavenskog i grčkog svijeta etnički je, kulturni i lingvistički amalgam autohtonog stanovništva rimske provincije Makedonije i onih koji su u nju dolazili kao legionari, trgovci ili činovnici Rimskog Carstva: nazivaju ih Vlasima, Cincarima i Aromunima. O njihovoj historiji i sadašnjici razgovaramo s Marinom Bodrožićem, predstavnikom cincarske zajednice u Srbiji i predsjednikom Srpsko-cincarskog društva Lunjina, koji je i jedan od potpredsjednika YEN-a (Youth of European Nationalities), omladinskog udruženja europskih naroda i manjina.
Srpski Cincari su bili otac srpske drame i pozorišta Jovan Sterija Popović, književnik i diplomata Branislav Nušić, političar Nikola Pašić, izumitelj Mihajlo Pupin, rukovodilac, filozof i pesnik Koča Popović, diplomata Aleksandar Cincar-Marković i drugi
– Migracije Cincara započinju u 18. veku zbog velikih zuluma turske vojske. Razaranje trgovačkog, finansijskog, verskog i obrazovnog centra Moskopolja potkraj tog stoleća uzrokovalo je intenzivnije iseljavanje cincarskog stanovništva sa područja svog porekla. Cincari su se tada sa planinskih vrhova južnog Balkana rasuli širom Balkanskog poluostrva i vremenom postajali neizostavni deo novih sredina koje su ih asimilovale. Postali su narod bez otadžbine, ali s velikom ulogom u stvaranju nezavisnih balkanskih država i građanske kulture balkanskih naroda. U toj su se meri identifikovali sa većinskim narodima u područjima koja su naselili da ih balkanske nacionalne istoriografije često opisuju kao najbolje Grke, Srbe, Albance ili Bugare. Prosveta, zdravstvo, kultura, trgovina, bankarstvo i nauka većine država Balkana su značajno unapređivane angažovanjem Cincara i njihovih potomaka koji su u okviru reformi Osmanskog Carstva 23. maja 1905. priznati za posebnu narodnost sa verskim i obrazovnim pravima na sopstvenom jeziku. Taj dan danas obeležavamo kao svoj nacionalni dan gde god da živimo. Naša slava, koja pada 31. januara, je Sveti Atanasije Veliki, zaštitnik trgovaca i zanatlija, šta su naši pređi u 19. veku masovno bili – tumači nam Bodrožić na početku razgovora.
Po procjenama, u Srbiji danas živi oko pet tisuća Cincara, iako se službeno tako izjašnjavaju svega 243 osobe. Kakve su šanse da se do sljedećeg popisa stanovništva više od tri stotine ljudi izjasni pripadnicima cincarskog naroda, kako biste dobili status nacionalne manjine?
Broj ljudi koji su se na poslednjem popisu stanovništva izjasnili Cincarima je nesrazmerno mali stvarnosti: tako se izjasnio tek onaj deo koji živi u Novom Sadu, Pančevu, Beogradu i Smederevu. Zato je jedan od ciljeva Lunjine do narednog popisa osnažiti osećaj pripadnosti cincarskoj zajednici kod sunarodnika u drugim delovima Srbije i ohrabriti ih da se tako izjasne. U skladu sa tim ciljem intenzivišemo i decentrališemo svoje kulturne aktivnosti, koje su se do sada ograničavale na Beograd i Smederevo, gde su očuvane kompaktne cincarske sredine i celine; tako će se od ove godine manifestacije koje organizuje Društvo održavati i u Novom Sadu, Pančevu, Vranju, Nišu, Kragujevcu i Boru.
Krvotok Balkana
Kolika je i kakva cincarska ostavština u Srbiji, ali i na cijelom Balkanu?
Značajan uspon balkanskog trgovačkog sloja u Osmanskom Carstvu između 17. i početka 19. veka – čiji su nosioci bili pre svega grčki, cincarski i jevrejski trgovci – dovodi do povećanog uticaja Cincara na razvoj balkanskih varoši, ali i njihove velike uloge u ekonomskoj i kulturnoj razmeni između Austrijskog Carstva, Mletačke Republike i Osmanlija. Kao najobrazovaniji deo stanovništva, sa poslovnim i porodičnim vezama širom Balkana i u Austrougarskoj, od 19. veka Cincari igraju sve značajniju ulogu u društvenom, ekonomskom, kulturnom i političkom životu ovog dela Evrope. Značajno su doprineli emancipaciji i razvoju balkanskih nacionalnih pokreta, građanskoj kulturi balkanskih varoši, kao i prosveti, ekonomiji i začecima industrije. Puno istaknutih Cincara je veoma važno za modernu istoriju Balkana, na primer vojni vođa Ilindenskog ustanka Pitu Guli, jedan od stvaratelja savremene grčke države i njezin premijer Joanis Koletis, grčki trgovac i dobrotvor Žorž Averof, predsednik vlade Kraljevine Srbije Vladan Đorđević, vaseljenski patrijarh Atenagora Prvi, najznačajnija ličnost u stvaranju Rumunske pravoslavne crkve Andrej Šaguna, vlaška i moldavska vladarska porodica Đika, direktor nacionalne banke Austrijskog Carstva ŽoržSina, osnivač bečke Muzičke biblioteke Nikola Dumba. Cincari su osnivali i bankarske kuće čiji je kapital značajno pomogao formiranju i usponu balkanskih država. Njihova dobrotvorna i zadužbinarska delatnost bila je veoma značajna za osnivanje prvih naučnih i obrazovnih institucija tih zemalja, primerice univerziteta u Atini i Beogradu, mnogih sirotišta i bolnica. Igrali su sličnu ulogu svagde gde su živeli, bili su krvotok Balkana, stanovništvo koje je vladajući balkanskim visovima i klancima, uz najznačajnije trgovačke puteve spajalo njegove različite delove. Preko njih se odvijala trgovačka i kulturna razmena, šireni su različiti kulturni uticaji, spajale su se civilizacije Evrope i Orijenta. Braća Manaki bili su pioniri balkanske kinematografije, a Riga od Fere, Cincar koji je po nacionalnom opredeljenju bio Grk, sanjao je ideje Francuske revolucije i oslobođenje balkanskih naroda, ali je ideale platio životom, ubijen je u tamnici u turskom Beogradu. Cincari su vremenom postali balkanska ‘internacionala’, ostavljajući dubok trag na razvoju sredina u kojima su živeli, gdegod se našli. Srpski Cincari su bili i otac srpske drame i pozorišta Jovan Sterija Popović, književnik i diplomata Branislav Nušić, političar Nikola Pašić, ministar finansija Lazar Paču. Oni su bili patriote kao i drugi Cincari u Srbiji, ali i drugim državama: lojalni i odani građani koji su se trudili da doprinesu sredini u kojoj žive na različite načine. Tu je i izumitelj Mihajlo Pupin, jugoslovenski ratni i poratni rukovodilac, filozof i pesnik Koča Popović, diplomata Aleksandar Cincar-Marković, pa i Agnesa Gonža Bojadži, časna Majka Tereza, dobitnica Nobelove nagrade za mir 1979.
Stanje u srpskoj cincarskoj zajednici ne razlikuje se u bitnom od položaja drugih etničkih zajednica, sa jednom razlikom – Cincari još uvek nisu priznati za nacionalnu manjinu. To bi nam značajno pomoglo u rešavanju svakodnevnih problema
Kakav je današnji položaj Cincara u Srbiji?
Stanje u srpskoj cincarskoj zajednici ne razlikuje se u bitnom od položaja drugih etničkih zajednica, sa jednom razlikom – Cincari još uvek nisu priznati za nacionalnu manjinu. To bi nam značajno pomoglo u rešavanju praktičnih, svakodnevnih problema i olakšalo borbu za očuvanje identiteta. Dobijamo zadovoljavajući prostor u elektronskim, a posebno u štampanim medijima, imamo dugogodišnju dobru saradnju sa Ministarstvom za kulturu i informisanje, beogradskom opštinom Stari grad i Gradom Beogradom.
Koliko su mlađi ljudi zainteresirani za aktivnosti zajednice, bez obzira na to kako se izjašnjavaju?
Drago nam je da mladi ljudi prepoznaju naš duh i deo svog identiteta u aktivnostima Lunjine. Pre devet godina smo osnovali Omladinski savet Cincara, a otada do danas je dosta mladih ljudi angažovano u aktivnostima Društva. Naravno, nisu brojni onoliko koliko bismo želeli, ali smo svesni da su baš oni ključno pitanje našeg opstanka. Lunjina je osnovana 1991. sa idejom da se sačuva od zaborava cincarsko ime i uticaj našeg naroda na kulturni i ekonomski razvoj Balkana. Vremenom se razvila u pokret koji ima za cilj afirmaciju cincarskih narodnih običaja, duhovne kulture, umetnosti i književnosti. Centar Društva je u Beogradu, podružnica u Smederevu. Temelj naše delatnosti je izdavaštvo, od poezije cincarskih autora i dela o narodnoj tradiciji do rečnika i gramatike cincarskog jezika, potom muzička sekcija koja od 2013. neguje tradiciju cincarskog višeglasja i usmenog predanja; sa ciljem očuvanja identiteta i jezika održavamo kurs cincarskogza mlade, predavanja, promocije knjiga i izložbe. Ostvarili smo saradnju sa Makedonskom akademijom i SANU-om oko projekta mapiranja cincarskih porodica, proučavanja porodičnih tradicija i negovanja našeg identiteta u Srbiji i Severnoj Makedoniji.
Ključ opstanka
Možete li nam reći još više o suradnji s cincarskim zajednicama u drugim zemljama?
Veza između nas nije se izgubila ni posle nekoliko vekova otkako su Cincari počeli da napuštaju svoj matični životni prostor: ona čini da svakog Cincara posmatrate kao svog ‘malog brata’. Obzirom na to da smo kao manjina priznati samo u Severnoj Makedoniji i Albaniji, ne u Grčkoj, Rumuniji i Srbiji, naša saradnja, povezanost i upućenost jednih na druge imaju presudan značaj za naš opstanak. Lunjina je tako uključena u Međunarodni forum Cincara, telo koje okuplja cincarske organizacije iz svih zemalja gde Cincari žive sa ciljem zajedničkog rada na očuvanju identiteta, kulture i jezika koji pripada balkanskoj romanskoj grupi, a koji ima sve manje govornika. Savet Evrope je 1997. doneo preporuku kojom poziva države u kojima žive Cincari da se aktivno uključe u projekte cincarskih organizacija, kako bi se cincarski jezik sačuvao kao kulturno blago Evrope.
Kako kao potpredsjednik YEN-a vidite položaj manjina, pogotovo mladih ljudi manjinkih nacionalnosti unutar europskih zemalja?
YEN je kao međunarodna mreža mladih pripadnika evropskih manjina formiran 16. aprila 1984. u danskom Knivsbergu od strane Omladinskog komiteta FUEN-a, a čini ga 40 omladinskih manjinskih organizacija. Zastupa prava i interese mladih Evrope u javnoj sferi te lobiranjem pokušava da utiče na odluke koje se na regionalnom i evropskom nivou tiču stečenih prava i ostvarivanja manjinskih potreba. Taj položaj je raznolik i uslovljen društvenim, socijalnim i ekonomskim razlikama sredina u kojima manjine žive, pa se tako npr. položaj danske manjine u Nemačkoj suštinski razlikuje od, recimo, položaja turske u Grčkoj. Finansijski i organizacioni aspekti manjinskih organizacija se u velikoj meri razlikuju od države do države. Neke manjine, npr. nemačke i mađarske, doživljavaju pravi procvat u skoro svim sredinama zbog velike podrške svojih matičnih država, dok se pojedine manjine suočavaju sa istim, dugogodišnjim problemima i kulturnim opadanjem. Posebno je specifičan položaj manjina i etničkih zajednica bez matičnih država, kao što su Zapadni, Severni i Istočni Frižani, Bretonci, Kašubijanci, Cincari, Kimbri, Ladini, Gagauzi i drugi, suočeni sa sa još većim izazovima. Na globalnom nivou vidljiva su dva izazova sa kojima se u većoj ili manjoj meri suočavaju sve evropske manjine: rast desnice i procesi u kojima kolektivni etnički identiteti u evropskim državama blede i ustupaju mesto različitim vrstama partikularnih individualnih identiteta; kolektivni identiteti, posebno manjinski, neretko se posmatraju kao nešto nepotrebno, opterećujuće, stvar prošlosti, čak i zaostalo. Ti su procesi, mada u svojim pojavnim oblicima predstavljaju međusobne suprotnosti, pretnja opstanku manjina i njihovih identiteta. Demografske procene su da će radi asimilacija i demografskog opadanja u narednih dvesta godina nestati većina evropskih manjina. Neovisno o tome, trudićemo se dok god postojimo da budemo ono šta jesmo, da očuvamo svoje zajednice i identitet. Sa tim u vezi navodim i nedavni dobro organizovani YEN-ov seminar Speak up!, koji je realizovala Omladinska mreža Srba u Hrvatskoj i u okviru kog su na pravi način predstavljene kulturne i druge tradicije hrvatskih Srba. Učesnici seminara imali su priliku upoznati se sa životom srpske manjine u Hrvatskoj, razmeniti zapažanja i stavove o različitim aspektima evropskih manjina, a članovi Omladinske mreže steći prijateljstva i dragocena iskustva o aktivnostima i organizovanosti drugih manjinskih zajednica. Dobar primer direktnog uticaja YEN-a je lanjski pokušaj ukidanja Katedre za kašubske etno-filološke studije na Univerzitetu u poljskom Gdanjsku; tada je u saradnji sa tamošnjom manjinskom zajednicom pokrenuta medijska kampanja koja je rezultirala uspelom peticijom da se Katedra očuva. I zajednička kampanja FUEN-a i YEN-a, nazvana ‘Milion potpisa za raznolikost u Evropi’, rezultirala je stvaranjem pravnog okvira koji bi na nivou Saveta Evrope garantovao minimum prava svim manjinama: taj je okvir sada pred evropskim institucijama i čekamo njihov odgovor.