Činjenica da se partizanske, revolucionarne i radničke pesme ponovo čuju na ulicama ne govori o prošlosti, već o našoj sadašnjosti, a zapravo najviše o nemogućnosti zamišljanja budućnosti i nekog novog, boljeg društva. Čini se da smo potcenili istorijski značaj ideje antifašizma i njenu vitalnost, aktuelnost i potencijal
piše: Davor Konjikušić – Novosti
Etnomuzikologinja Ana Hofman u svojim istraživanjima uspješno povezuje glazbu, zvuk i politiku u postjugoslavenskim društvima, a posebnu pažnju pridaje pitanjima roda, sjećanja i aktivizma. Autorica je knjiga ‘Novi život partizanskih pjesama’ i ‘Glazba, politika, afekt: novi život partizanskih pjesama u Sloveniji’. Predavačica je na Filozofskom fakultetu u Novoj Gorici i na postdoktorskom programu Istraživačkog centra Slovenske akademije znanosti i umjetnosti, a trenutno je na postdoktorskom studiju u New Yorku.
Na festivalu aktivističkih zborova održanom u Zagrebu sudjelovali su i oni, poput 29. novembra iz Beča i Kombinatki iz Ljubljane, koji pjevaju revolucionarne partizanske pjesme. Koji je politički potencijal tih pjesama danas?
Današnje vreme koje obeležava kriza neoliberalizma nesumnjivo je proizvelo nove fašizme, ali je isto tako reaktualizovalo antifašističke i socijalističke ideje na globalnom nivou. U trenutku u kome je razbuktavanje novih oblika protesta postalo deo političke svakodnevice, te ideje dobivaju nov život. Nažalost, na delu su nove borbe za ‘stare’ vrednosti – socijalna, radnička prava, prava na abortus itd. Ove pesme se vraćaju da nas upozore na važnost dizanja glasa, glasnog izražavanja otpora i bučnog zalaganja za društvene promene. Činjenica da se partizanske, revolucionarne i radničke pesme ponovo čuju na ulicama ne govori o prošlosti, već o našoj sadašnjosti, a zapravo najviše o nemogućnosti zamišljanja budućnosti i nekog novog, boljeg društva. Oživljavanje partizanskih, revolucionarnih i radničkih pesama takođe govori da se polje političnog premestilo izvan onoga što po pravilu razumemo kao mesto politike – skupština, političkih stranaka, izbora. Ljudi se osećaju isključeno sa pozicija odlučivanja i prepušteni na milost i nemilost političkih klasa kao glasnogovornika krupnog kapitala, pa su postojeći načini političke participacije i mobilizacije izgubili svoj potencijal. Zato se sve više eksperimentiše sa novim načinima političkog delovanja, a aktivistički horovi predstavljaju važan deo tih zalaganja za otvaranje novih prostora političkog. Zato politički potencijal partizanskih pesama ne možemo tražiti isključivo u njihovim porukama, već i u činjenici da se one izvode kolektivno i omogućavaju stvaranje novih formi udruživanja. Pevajući aktivizam, kako u svojoj knjizi ‘Novi život partizanskih pesama’ nazivam ovakav oblik političkog angažovanja, omogućen je kroz kolektivno iskustvo čulnog kao oblik političnosti umetnosti i eksperimentisanja sa novim oblicima društvenosti.
Zagledanost u prošlost
Može li kolektivno udruživanje u horovima također biti važno?
Kao što sam već istakla, politički potencijali umetnosti usko su povezani sa politikama participacije. Angažovani aspekti delovanja horova nisu samo u mobilisanju ljudi da se društveno i politički aktiviraju, već pre svega kao primer prakse udruživanja sa svim unutrašnjim dinamikama koje je prate. Postjugoslovenski aktivistički horovi fukcionišu po načelima samoorganizacije, horizontalnom principu organizacije i kolektivnog odlučivanja. Kroz razmenu daha, frekvencija, afektivnih stanja, ali i informacija ili odeće, članice i članovi doprinose traganju za novim načinima društvenog umrežavanja i kreiranja kolektiva solidarnosti. Zato se može reći da je njihov cilj uspostavljanje novog ‘zvučno-društvenog poretka’ kao otpora pasivnim, potrošačkim muzičkim aktivnostima. Takođe, oni deluju kao prostor za nove prakse udruživanja i tako razvijaju vid organizacije koja predstavlja alternativu klasičnom konceptu civilnog društva koji se bazira na definisanim unutrašnjim strukturama i hijerarhijskom načinu upravljanja i odlučivanja. Sve to, naravno, ne podrazumeva odsustvo hijerarhija, već horovi predstavljaju kompleksnu mrežu grupa, pojedinki i pojedinaca koji se udružuju. Zato ovakvo muzičko udruživanje ipak nikako ne podrazumeva svođenje pojedinačnih članica i članova na delove kolektiva.
Kada ljudi pjevaju partizanske pjesme, nije li tu više riječ o romantičarsko-nostalgičnim osjećajima, sentimentalnosti, a manje o političkoj agendi?
Glavni problem je u tome da se političnosti muzičkih žanrova povezanih sa socijalističkom prošlošću nužno posmatraju u okviru vrlo pojednostavljenih dihotomija nostalgija – političnost, eskapizam – angažovanost. U vreme trajanja drugog festivala aktivističkih horova u Ljubljani, sociolog i nekadašnji član pank grupe Pankrti, Gregor Tomc, izjavio je da je horsko pevanje prevaziđeno i da se ne može smatrati kulturnim buntom, a još manje društvenom kritikom. Za njega novoosnovani horovi ne donose ništa novo, neočekivano, niti uznemirujuće, već objašnjava da je to puki nostalgični eskapizam koji je primeren za državne proslave i crkvene obrede, ukratko za ideološku potrošnju. Ironično je da su istog dana horovi bili glavni akteri okupljanja u znak podrške protestu u parku Taksim Gezi u Turskoj, a ‘Pesma otpora’ (‘Pesem upora’) Ksenije Jus u izvođenju Ženskog hora Kombinat nekoliko meseci pre toga proglašena za himnu protesta u Ljubljani. Tomčeva izjava je još jednom potvrdila da se o političkom potencijalu muzike u postjugoslovenskom kontekstu razmišlja u ograničenom okviru već pomenutih dihotomija između političkog i nostalgičnog, komercijalnog i angažovanog, te eskapističkog i emancipatorskog. Zastupam suprotan stav, koji ne samo da tvrdi da zagledanost u prošlost nije nužno pasivizacija, već može biti i korak dalje u emancipaciji. Kada se radi o muzici i zvuku, sentimentalizam je već davno potvrđen kao važan kanal za uspostavljanje različitih oblika javne intimnosti i stvaranja novih solidarnosti. Duboko sam uverena da uvid u intenzitete čulnih iskustava muzike, kao spektra osećanja i afekata, potvrđuje da je sentimentalizam, isto kao i idealizam, važan deo politika budućnosti.
Koji su sve procesi doveli da toga da su 1990-ih ljudi privođeni zbog pjevanja jedne od najpopularnijih partizanskih pjesama, ‘Oj Kozaro’? Kako su partizanske pjesme postale utišane?
Partizanske pesme su dugo bile utišane kao ideologizovani zvuk čiju su društvenu angažovanost usmeravale partijske elite. Nakon raspada Jugoslavije, antifašističko nasleđe postalo je simboličko breme na leđima ‘novih građana’ i kao takvo izopšteno je iz referentnog okvira zvaničnih politika sećanja u postjugoslovenskim nacionalnim državama. Njihov revolucionarni, društveno angažovani i emancipatorski značaj je nakon 1991. bio minimalizovan i neutralizovan. Revizionistički procesi u novim državama izjednačili su pojmove antifašizma, socijalizma, komunizma i totalitarizma, a partizanske pesme su kao ‘zvučna propaganda totalitarnog režima’ morale biti udaljene od naših ušnih membrana. Sada one, preobučene u novo ruho, dobivaju nove živote i čini se da smo potcenili istorijski značaj ideje antifašizma i njenu vitalnost, aktuelnost i potencijal.
Specifikum Slovenije
Kako to da je u Sloveniji puno više sačuvan kontinuitet u odnosu na period bivše države nego što je to slučaj na primjer u Srbiji i Hrvatskoj?
Kada je reč o kontinuitetu izvođenja partizanskih pesama posle raspada Jugoslavije, potrebno se osvrnuti na niz ideoloških formacija koje uslovljavaju specifičnosti slovenačkog konteksta. Oni su uslovljeni i specifičnošću partizanskog otpora u Sloveniji, pozicijom Slovenije u okviru Jugoslavije i činjenicom da je ona prva bivša jugoslovenska republika koja je postala članica EU-a. Ipak, specifičnosti antifašističkog pokreta u Sloveniji se naglašavaju od sredine 1980-ih, a posebno posle sticanja nezavisnosti. Time je dodatno istaknut nacionalni značaj NOB-a, dok je u Srbiji, Hrvatskoj ili BiH ova prošlost podlegla radikalnijem revizionizmu 1990-ih. Slovenački istoričar Oto Luthar navodi da je jedan od dominantnih pristupa istorijskom sećanju na NOB bio tzv. objektivistički pristup, uz naglasak na nacionalnom pomirenju koje će omogućiti prekid tenzija između dva pola podeljenog društva. Ova vrsta ‘prikrivenog revizionizma’ doprinela je takozvanoj nacionalizaciji istorije Drugog svetskog rata i predstavljena je kao neotuđivi deo slovenačkog nacionalnog bića. Zato su se partizanske pesme posle raspada Jugoslavije u Sloveniji pokazale kao manje sporne u odnosu na druga postjugoslovenska društva. U ostalim delovima nekadašnje Jugoslavije je etnička, klasna, polna i generacijska pluralnost jedna od najvažnijih karakteristika partizanskog pokreta. Naglasak ne samo na etničkom aspektu NOB-a, već na NOB-u kao građanskom ratu, bio je iskorišćen za relativizaciju uloge kolaboracionista, njihovo predstavljanje kao nacionalnih oslobodilaca i slavljenje fašizma, pogotovo u vreme jugoslovenskih ratova. U slučaju Slovenije, odsustvo multietničke samoidentifikacije omogućilo je lakše pozicioniranje umetničkog nasleđa NOB-a u dominantne nacionalne okvire. Tako su partizanski horovi koji su osnovani za vreme i nakon Drugog svetskog rata nastavili da nastupaju, a slovenačke partizanske pesme nisu nestale iz repertoara ‘klasičnih’ horova. Ipak, 1990-ih je njihovo izvođenje svedeno uglavnom na proslave udruženja boraca NOB-a i važne godišnjice u vezi Drugog svetskog rata.
Ali do nacionalizacije antifašizma dolazi i u drugim postjugoslavenskim republikama?
Da, ti su pokušaji primetni i u ostalim postjugoslovenskim društvima. Nedavna sudska rehabilitacija Draže Mihailovića i aktuelni postupak rehabilitacije Milana Nedića u Srbiji nedvosmisleno pokazuju da zvanične politike sve više predstavljaju antifašizam kao legitimno nasleđe, ali to rade tako da ga ‘deideologizuju’ i integrišu u etnonacionalne diskurse. Muzejske postavke u kojima vidimo slike kolaboracionista i partizana jedne pored drugih kao deo strategija ‘nacionalnog pomirenja’ i ublažavanja ideoloških podela kroz relativizaciju kolaboracije, crkveni obredi na partizanskim grobljima, uvođenje novih praznika – na primer Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu – govore o ništa manje opasnim tendencijama da se iz jugoslovenskog antifašističkog pokreta istisne borba za društvenu, klasnu, rasnu, rodnu i druge jednakosti i socijalna prava. Ostaje samo nacionalno oslobođenje od okupatora, neutralizovano i oslobođeno ‘problematičnih’ ideoloških konotacija. Aktivistički horovi koji pevaju partizanske pesme rade upravo suprotno: naglašavaju da antifašizam nije bio samo borba za oslobođenje protiv okupatora, već emancipatorski pokret i socijalna revolucija usmerena na radikalnu transformaciju društvenih odnosa.