Foto: AP
U petak, 8. septembra, u 23.11 časova po lokalnom vremenu, u mnogim selima na planinama Visokog Atlasa u Maroku, na hiljade ljudi se spremalo za krevet ili su već spavali. Osamdeset kilometara dalje, stotine hiljada ljudi u užurbanom gradu Marakešu radili su isto.
Nekoliko sekundi kasnije, podrhtavanje magnitude 6,8 stepeni dogodila se negdje u planinama, u blizini grada Oukaiden. Region se snažno zatresao – vibracije su se osjećale čak i u portugalskom gradu Lisabonu. Nebrojene kuće i zgrade širom Maroka su se srušile.
Razaranja u Marakešu bila su značajna, ali veliki dio grada je i dalje stajao. To nije slučaj sa mnogim selima, od kojih su neka potpuno zbrisana. Broj mrtvih trenutno iznosi više od 2.600 – broj za koji se očekuje da će porasti u narednim danima. I sada, dok snažni naknadni potresi nastavljaju da terorišu region, mnogi se pitaju: Šta se tačno dogodilo? Zašto je ovaj zemljotres bio tako smrtonosan?
Ljudi se često fokusiraju na magnitudu potresa, na mjeru veličine i u određenoj mjeri na energiju oslobođenu tokom pucanja Zemljine kore. Ovaj dio sjeverne Afrike je seizmički aktivan, ali veliki zemljotresi nisu uobičajeni. Ipak, “ovaj zemljotres je jači od bilo kog ikada zabilježenog u regionu”, kaže Džudit Hubard, naučnica za zemljotrese sa Univerziteta Kornel.
Velika magnituda je svakako doprinijela smrtonosnosti. Ali višestruki faktori su doveli do razaranja, uključujući jednostavnu činjenicu da se to dogodilo noću, kada mnogi nisu mogli da reaguju na dešavanja koja su se odvijala ispod površine, i da mnoge zgrade u regionu nisu projektovane da izdrže tako snažan potres.
“Zidovi napravljeni od materijala poput cigle i maltera su ozloglašeni po tome što se raspadaju tokom zemljotresa”, kaže Vendi Bohon, geolog za zemljotrese. “Ovo je još jedan podsjetnik da sami zemljotresi ne ubijaju ljude, već zgrade.”
Naučnici sada koriste znanje o geologiji regiona da bi otkrili kako se katastrofa dogodila, zašto se pokazala tako smrtonosnom i šta treba tek da se otkrije kako bi znali sve o silama koje stoje iza ove tragedije. Takva istraživanja mogu pomoći svima da se bolje pripreme za sledeći veliki zemljotres, gdje god i kad god da “udari”.
Bomba ispod planina
Sjeverna Afrika se nalazi na Nubijskoj ploči, koja se naziva i Afrička ploča, koja se polako pomjera u odnosu na Evroazijsku ploču. Maroko je blizu, ali ne na granici ove tektonske ploče. Zemlja je dom zamršene mreže različito aktivnih rasjeda, uključujući mnoge koje se protežu kroz planinski lanac Visokog Atlasa.
Mali zemljotresi nisu neuobičajeni u regionu, a postepena pomjeranja duž ploča znači da su veliki zemljotresi relativno rijetki – ali su se dešavali. Naučnici često navode dva primjera: 1755. godine veliki zemljotres u Meknesu (nepoznate magnitude) ubio je oko 15.000 ljudi; i 1960. u zemljotresu u Agadiru jačine 5,8 stepeni Rihterove skale, kada je poginulo 12.000 ljudi.
Veliki zemljotresi mogu pogoditi bilo koju mrežu rasjeda – sve što je potrebno je pritisak i vrijeme.
“Postoji mnogo napetosti u kori” oko planinskog lanca Visokog Atlasa, kaže Tomas Lekok, seizmolog iz Kraljevske opservatorije Belgije.
“I ovaj događaj izgleda kao da je zaista oslobodio tu napetost.”
Iako je veliki zemljotres u regionu bio neizbježan, lokacija zemljotresa u petak bila je pomalo iznenađujuća.
“Većina seizmičkih aktivnosti u Maroku je povezana sa kretanjima na granici između Afričke i Evroazijske ploče, pa se stoga smatralo da najveća vjerovatnoća za seizmičku aktivnost postoji na sjeveru zemlje”, kaže Jaša Polet, seizmolog i profesor emeritus na Kalifornijskom državnom politehničkom univerzitetu Pomona. Zemljotres u petak dogodio se južnije, u oblasti niske seizmičke aktivnosti.
Smatra se da je rezultat “neuredne” kombinacija dva tipa: obrnutog potiska, u kome se jedan dio kore preklapa sa drugom, i proklizavanje, gdje se jedan blok pomjera bočno u odnosu na drugi .
“Uglavnom je u pitanju bio obrnuti potisak, sa malo proklizavanja”, kaže Paula Figueiredo, naučnica za zemljotrese sa Državnog univerziteta Sjeverne Karoline.
Američki geološki zavod izračunao je da se zemljotres u petak dogodio na 25 km dubine. Ogromna složenost mreže rasjeda u regionu, i nedostatak istraživanja u nekim oblastima, rezultirale su tako da uopšte nije jasno šta ga je prouzrokovalo.
“Izvjestan broj rasjeda i linija je mapiran u regionu, bez poznatih zemljotresa ni na jednom od njih”, kaže Habard.
Novi satelitski podaci koje je Habard ispitala otkrili su gdje i kako se tlo u regionu deformisalo tokom zemljotresa. Na osnovu ovoga, ona i njen kolega geolog Kajl Bredli sumnjaju da je rasjed koji je najvjerovatnije “pukao” bio Tizi n’Test – pukotina za koju je malo ko smatrao da je aktivna. Ali potrebno je još podataka da bi se potvrdila ova teorija.
Nijedna katastrofa nije prirodna
U narednim danima, more novih podataka će naučnicima otkriti seizmološki uzrok katastrofe u petak. Ali ono što se već zna je da su ljudski faktori takođe bitno uticali na smrtnost tokom potresa.
Nesumnjivo je da je zemljotres magnitude 6,8 – vrijednost koja može porasti ili pasti dok seizmolozi budu precizirali svoje proračune u narednim danima – ozbiljan događaj. Ali ono što dovodi do razaranja je intenzitet potresa, jedinica koja otkriva koliko se tlo treslo na različitim udaljenostima od pukotine.
Prema američkom Geološkom zavodu, ovaj plitak, snažan potres izazvao je “ozbiljne” potrese oko epicentra, i “snažne” do “veoma jake” potrese u Marakešu – visokog intenziteta, dakako, ali čak ni to samo po sebi ne objašnjava zašto je na hiljade života izgubljeno.
“Da biste dobili katastrofu, potrebna vam je jak udar, zemljotres i krhke zgrade i kuće”, kaže Robin Lakasin, naučnik za zemljotrese sa Pariskog instituta za fiziku Zemlje.
Iako su neke od savremenih, betonskih zgrada u Marakešu u velikoj mjeri izdržale zemljotres, dijelovi starog grada prošli su gore. Ali šteta, iako značajna, nije bila ni približno tako velika kao ona koja se dogodila u planinama Visokog Atlasa i oko njih.
Konstrukcije u ovim krajevima, uključujući kuće od blata i zgrade bez ojačanih zidova, nisu imale šanse da izdrže potres. Pripadnici hitne pomoći i dalje se bore da stignu do većine pogođenih naselja, ali prvi izvještaju sugeriše da je nekoliko njih potpuno uništeno.
Ljudi ovdje obično žive na aluvijalnim ravnicama sjeverno od planina, ili na padinama samih planina.
“Obe ove situacije mogu uvećati štetu”, kaže Habard. “Slabiji aluvijalni sedimenti mogu pojačati podrhtavanje, a planine su podložne klizištima, uključujući i puteve koji vode do planinskih sela.”
Pogrešan tajming
Još jedna smrtonosna karakteristika zemljotresa u petak bilo je vrijeme.
“Zemljotres se dogodio noću kada većina spava u svojim domovima”, kaže Polet.
Takođe, zemljotres se dogodio nakon dugog perioda zatišja, stanovnici imaju tek nekoliko živih sjećanja na teške zemljotrese. Iako su se smrtonosni potresi desili relativno nedavno – jedan 2004. godine, koji je potresao lučki grad Al Hoseim, usmrtio je nekoliko stotina ljudi – posljednji zaista kataklizmični potres u regionu bio je zemljotres u Agadiru 1960. godine.
Mnogi ljudi možda nisu bili svjesni kako da se najbolje zaštite tokom zemljotresa. U oblastima u kojima građevinski propisi nalažu da strukture budu otporne na potres, najkorisniji savjet je da pronađete čvrst sto ili sličnu strukturu, legnete na pod i zadržite se tu dok podrhtavanje ne prestane.
Za one koji su već napolju, dizajn poput lavirinta u pojedinim dijelovima Marakeša takođe je doprinio katastrofi. “Fotografije takođe prikazuju ljude kako bježe iz zgrada, da bi završili u uskim ulicama između zgrada, i stoga i dalje bili izloženi riziku od pada zida“, kaže Habard. “Čini se da je bilo teško pronaći sigurno mjesto, daleko od struktura.”
Kraj početka
Zemljotres je bio žestok – ali se završio za nekoliko sekundi. Međutim, katastrofa koju je izazvao osjećaće se godinama.
“Još uvek ne znamo koliko je smrtonosan bio potres, posebno za ljude koji žive u udaljenim područjima”, kaže Habard. Kada se stigne do udaljenih sela, broj poginulih će najvjerovantije porasti.
Preživjeli, među kojima su mnogi izgubili članove porodice, prijatelje, domove i sredstva za život, trepeće veliku traumu. I zemlja će biti suočena sa ogromnim društvenim, ekonomskim i kulturnim gubitkom – najnovija nacija potresena štetnim zemljotresom koji je u suštini pogodio bez upozorenja, prenosi Nacionalna Geografija.
Jednog dana naučnici bi mogli da razbiju seizmološki kod i pronađu način da predvide kada je velika katastrofa blizu. Ali za sada, sve što mogu da urade je da se saosjećaju. “Srce mi se slama za narodom Maroka dok se suočava sa ovom tragedijom“, kaže Bohon.