Foto: Shutterstock
U starom veku godina se računala na sasvim drugi način. Pre Rimljana ne samo da nije bio razvijen kalendar kakav poznajemo nego nisu postojali ni dani u nedelji, pa čak ni sati nisu bili jednaki tokom cele godine. Koristilo se takozvano temporalno vreme, a dužina sata je zavisila od dužine obdanice. Tek je u 14. i 15. veku prihvaćeno ekvinocionalno vreme po kome je dužina jednog sata ista tokom cele godine, određena kao dvanaesti deo dužine obdanice na datum prolećne ravnodnevice. Kako je tekla evolucija kalendara?
Autor: Slobodan Bubnjević
Egipatski kalendar
Egipćani su prvi napravili kalendar u kome se vreme merilo pomoću godina. Za godinu dana Zemlja obiđe krug oko Sunca, a pošto sa novom godinom prirodan ciklus promena godišnjih doba uvek kreće iz početka, godina je najlogičnija mera za vreme na Zemlji. Kao i svi istočnjački narodi, Egipćani su isprva koristili lunarni kalendar, baziran na menama Meseca. Vreme se u Egiptu isprva računalo od jednog punog Meseca do drugog. Posle svaka tri puna Meseca dolazilo je do izlivanja Nila, što je bio povod za čitav niz religioznih praznika, jer je zemlja postajala plodna. Kako bi unapred tačno znali kada dolaze praznici, Egipćani su pokušali da naprave kalendar koji neće zavisti samo od Meseca. Tako su njihovi astronomi primetili da se na svakih dvanaest meseci na nebu pojavljuje zvezda Sirijus, a period između dve pojave ove zvezde nazvali su godina. Kako se astronomija u Egiptu razvijala, tako su godinu izdelili na 365 dana, čemu je odgovaralo 12 Mesečevih mena. Zanimljivo je kako su brojali godine. Sa dolaskom svakog novog faraona na vlast brojanje godina kretalo je iz početka. Tako se u Egiptu, umesto da se kaže 250. godina ili slično, govorilo 15. godina vlasti faraona Ramzesa. Kao i svi narodi Starog sveta, posebnu pažnju su poklanjali prolećnoj i jesenjoj ravnodnevici (21. mart i 22. septembar), jedinim danima u godini kada je dužina noći i obdanice jednaka.
Rimski kalendar
Rimljani su udarili temelje savremenom kalendaru. Sama reč kalendar potiče iz latinskog jezika, od calendarium, što je u Rimu bio naziv za dužničku knjigu. Naime, prvi dan svakog meseca bio je trenutak da se vrate svi dugovi, a kako se u Rimu početak meseca nazivao Kalenda, kada je mesec mlad, tako je i knjiga dugovanja dobila naziv. U starom veku nisu postojali nazivi za dane u nedelji, pa su Rimljani mesec delili na dva dela, a ne na četiri sedmice kao danas. Srednji dan meseca se nazivao ide (što na latinskom znači sredina), kada je mesec bio pun. U istoriji je ostala poznata martovska ide, kao dan kada je ubijen imperator Julije Cezar. Još jedan dan u mesecu je imao svoj naziv – to je nona, deveti dan pre ide. Svi ovi dani su bili prilika za religiozne svetkovine i praznike. Na početku svog razvoja, Rimljani su koristili godinu koja je imala deset meseci, a dva nedostajuća meseca su dodali kasnije. Godine su brojali od legendarnog osnivanja grada Rima, a mesecima su dali imena. Većina naziva za mesece su rimski redni brojevi (prvi, drugi, treći…). Prvi mesec u godini – januar, dobio je ime po rimskom bogu Janusu, dok je jul dobio naziv u čast Julija Cezara, a avgust po njegovom nasledniku Oktavijanu Avgustu. Uz to, Rimljani su čak izračunali da Sunčeva godina ne traje 365 dana, nego 365 dana i 6 sati.
Jevrejski kalendar
Jevrejski kalendar je prvi uveo podelu na sedam dana u nedelji. Pošto su Mojsijevih deset zapovesti zahtevale od Jevreja da sedmi dan u nedelji odmaraju, Jevreji su za to odredili dan koji su nazvali subota i koji su proslavljali. Kasnije su imena dobili i ostali dani, a kada je nastalo hrišćanstvo, dan praznovanja se pomerio na nedelju, takođe iz religioznih razloga. Pored ovoga, Jevreji su u kalendar uveli sistematsko brojanje godina, koje nije zavisilo od trenutnog vladara. Njihov kalendar je brojao godine od postanka sveta, što čini i danas, dok su hrišćani započeli brojanje godina od rođenja Isusa Hrista, što se danas naziva novom erom.
Julijanski kalendar
Najduža godina u istoriji trajala je 445 dana. To je bilo 46. godine pre nove ere. Tada je rimski imperator Julije Cezar pozvao iz Aleksandrije astronoma Sosigenija da unese ispravke u rimski kalendar. Rimljani su znali da godina traje 6 sati duže od 365 dana, ali su do tada koristili kalendar bez prestupnih godina. Zbog viška se bilo nakupilo 67 dana razlike, koje je Sosigenije dodao u 46. godinu, a potom uveo da se svake četvrte godine na februar dodaje još jedan dan, kako ne bi nastajala razlika. Posle ove julijanske reforme (nazvane tako po Juliju Cezaru), datumi prolećne ravnodnevice su bili usklađeni sa Sunčevim kretanjem. Posle ove bilo je još nekoliko ispravki rimskog kalendara, a od cara Konstantina se koristi i podela na dane u nedelji.
Gregorijanski kalendar
Kako se astronomija dalje razvijala, izračunato je da Sunčeva godina ne traje 365 dana i 6 sati, nego 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 46 sekundi (to jest, 11 minuta i 14 sekundi kraće). Zato se od vremena Julija Cezara, do 1582. godine, bilo nakupilo deset dana razlike. Pošto je precizan dan prolećne ravnodnevice presudan za određivanje datuma hrišćanskog Uskrsa (koji se određuje kao prva nedelja posle punog Meseca koji pada na ili posle prolećne ravnodnevice), papa Gregorije 13 je odlučio da izmeni dotadašnji julijanski kalendar. Reformu je izvršio jezuitski matematičar Kristofer Klavijus, koji je 1582. godinu skratio za deset dana, a umesto da svaka četvrta godina bude prestupna, uveo je da se godine početka stoleća (1700, 1800, 1900) preskaču kao prestupne tri puta, a da svaka četiristota godina i dalje bude prestupna. Ova reforma je kalendar najviše približila astronomskim pojavama, a danas se gregorijanski kalendar koristi u celom svetu. Ovu reformu nisu prihvatile samo neke pravoslavne crkve, poput Srpske pravoslavne crkve. Zbog protivljenja papskoj reformi i tradiciji, srpska crkva i dalje koristi julijanski kalendar, ali on sada već kasni 13 dana, tako da srpska Nova godina dolazi 13 dana kasnije. Naš poznati naučnik Milutin Milanković je na saboru pravoslavnih crkava ponudio rešenje kalendara koje je tačnije od gregorijanskog, ali ni ono nije prihvaćeno u praksi.
Izvor: Elementarijum