Na lijevoj obali Vrbasa smješten je najstariji istorijski spomenik u Banjaluci, tvrđava Kastel, koja pokazuje da je u svim epohama korištena kao odbrambeni položaj grada na Vrbasu.
Ukupna površina Kastela iznosi 48.000 kvadratnih metara. Bedeme čine devet bastiona i dvije kapi-kule u sklopu bedema.
Njeni bedemi široki su oko dva metra i visoki od šest do osam metara, a unutar tvrđave nalaze se podzemni hodnici, skladišta i drugi objekti vojne namjene.
Ova zagonetna tvrđava konačan oblik i današnju formu dobila je u 18. vijeku, kada je proširena po ugledu na ravničarske tvrđave.
Opisi i nacrti iz 18. vijeka daju sliku utvrđenja sa brojnim kazamatima, ali i sa više od 30 ambara za žito. Zanimljivo je to da su na prostoru Kastela pronađeni ostaci stambenih objekata koji potiču između 8. i 12. vijeka.
Danas se unutar ove tvrđave nalaze dječje igralište, restoran, ali i kameni bunar, koji je zanimljiv svim posjetiocima. U sjeverozapadnom dvorištu Kastela nalazi se i otvorena ljetna pozornica, koja je izgrađena 1961. godine.
Tvrđava je sa svih strana opasana kamenim zidinama, na kojima su podignute puškarnice i osmatračnice, što govori da je u prošlosti bila veoma snažno vojničko utvrđenje, a istorijski podaci govore da je bila neosvojiva.
Prema nekim podacima, najvjerovatnije je da je na tom istom mjestu u rimsko doba bio podignut vojnički logor kastra (Castra), a ispred njega, prema današnjoj pijaci na Haništu, i civilno naselje s hramom boga Jupitera.
U ovu tvrđavu se ulazi iz tri pravca, sa sjevera od pijace, sa zapada od Haništa i sa istoka od Vrbasa.
Boško Branković, docent istorije na Filozofskom fakultetu, istakao je da se tvrđava Kastel pominje i u rimskom periodu, jer su nalazili detalje vezane za taj period, vjerovatno i za srednji vijek, ali i sada ima neku tradiciju.
Branković kaže da za vrijeme Ferhad-paše Sokolovića Kastel dobija današnje obrise, jer je tada izgrađen veliki broj kuća i grad postaje centar u tom vremenu.
“Po mom mišljenju, iz tog turskog perioda Kastel ima najsjajniju istorijsku ulogu u osmanskom periodu, jer se tada desio čuveni Banjalučki boj. Može se reći da je ova bitka odlučila pobjednika na teritoriji Bosanskog pašaluka”, pojasnio je Branković.
Zanimljiva je i činjenica, kaže Branković, i to da se prvi pisani trag o imenu Banjaluka pominje 1494. godine, u povelji ugarskog kralja Vladislava II Jengeljovića.
“Grad na Vrbasu pada pod vlast Osmanlija i postaje sjedište Bosanskog sandžaka, a njena najintenzivnija gradnja bila je za vrijeme Ferhad-paše Sokolovića, i to je kraj 16. vijeka, tačnije 1587. godine”, zaključio je Branković.
ARTILJERIJSKA KASARNA
Pored tvrđave, tačnije između Kastela i Gradskog mosta, nalazi se artiljerijska kasarna, koja je još jedan svjedok prošlosti.
Ova radionica služila je za izradu topova, đuladi, pušaka i baruta, otvorena je na početku 18. vijeka.
Današnja zgrada, koja je zapuštena i oronula, izgrađena je 1865. godine i tada je služila kao kasarna i vojna bolnica.
FERHAD-PAŠINA TOPHANA
Posebno važan nalaz u Kastelu je antički žrtvenik posvećen bogu Jupiteru, iskopan 1885. godine prilikom gradnje mosta preko Crkvene.
Na tom kamenom spomeniku, pronađenom 1895. godine prilikom popravljanja mosta na Crkveni, stoji natpis čijom je dopunom dešifrovan tekst “Jupiteru najvećem geniju ovog mjesta Sicinije, Makrin, konzularni beneficijar provincije Gornje Panonije, ispunio je zavjet dobrovoljno i sa zahvalnošću.”
Ferhad-paša na mjestu današnjeg Kastela prvo gradi svoju utvrđenu tophanu, da bi desetak godina kasnije tophana prerasla u pravi utvrđeni grad s kulama i tabijama, koji je neprestano dograđivan.
Tvrđava Kastel je 1950. proglašena dobrom kulturno-istorijskog nasljeđa prve kategorije, a 2002. godine uvrštena je na listu ugroženih spomenika BiH.
Tvrđava preživjela i Banjalučki boj 1737.
Petnaestog jula zapovjednik Vojne krajine, general Josip Fridrih fon Hildburghauzen, prešao je Savu kod Gradiške i sa 20.000 vodnika krenuo ka Banjaluci. Nakon žestokih borbi, velikih stradanja civila i razaranja, Austrijanci su do 27. jula zauzeli cijeli grad osim tvrđave, koja je dvadesetak godina ranije obnovljena i ojačana.
Hildburghauzen je otpočeo opsadu tvrđave, koju je tada branio Mehmed Ćatić s nekoliko stotina vojnika i jakom artiljerijom. Na tvrđavu je sa Lauša i drugih brda svakog dana u prosjeku ispaljivano oko 1.800 granata, ali ništa nije moglo pokolebati Ćatića, koji je uz pomoć Ali-paše Hekimoglua uspio poraziti Austrijance.
(Nezavisne)