O nekim sinematičkim potencijalima dela jedinog jugoslovenskog nobelovca
Piše: Srđan Vučinić
Kada govorimo o razlozima zbog kojih Andrićevo delo nije u dovoljnoj meri adaptirano za film (nijedan njegov roman do sada nije doživeo filmsku ekranizaciju), ili o motivima zbog kojih je ono adaptirano nedovoljno dobro, uz najčešće robovanje reditelja konvencijama literature i teatra – moramo spomenuti strahopoštovanje spram autoriteta nobelovca, kao i strah od istraživanja, od stvaralačke izdaje koja je nužan uslov za kvalitet filmskog ostvarenja rađenog prema literarnom predlošku. Čini se da su malobrojni reditelji i scenaristi uglavnom previđali činjenicu da Andrića prevode u drugi medij; da jedna filmska adaptacija gradi svoju zakonomernost I svoju vrednost prvenstveno na autonomnim postulatima filmskog jezika – kao što i jedno muzičko (opersko) delo, nastalo prema književnom predlošku, više ne možemo procenjivati literarnim kriterijumima. Kao da su Andrićeva veličina i autoritet njegove rečenice zaklanjali sve puteve ka pravom filmu, ka dostizanju samosvojnih sinematičkih kvaliteta.
Uvreženi stav o nemogućnosti transponovanja velike literature u filmski medij u praksi se često pokazuje kao predrasuda i mistifikacija. Podsetio bih na, istina nevelik, korpus dela iz filmske istorije koja dokazuju kako i adaptacija velikih pisaca može rezultirati vanserijskim učinkom: Krvavi presto i Ran Akire Kurosave (rađeni prema Šekspirovom Magbetu, odnosno Kralju Liru), Otelo i Proces Orsona Velsa; potom Smrt u Veneciji Lukina Viskontija i Nežna žena Robera Bresona (prema noveli Krotka Dostojevskog), Strogo kontrolisani vozovi Jiržija Mencla (prema Hrabalovom romanu) kao i Šlendorfov Limeni doboš rađen po romanu Gintera Grasa; tu su i Hjustonovi Mrtvi, Pazolinijev Dekameron, Hercogov Vojcek, Felinijev Satirikon… Samo je prerani odlazak mogao sprečiti Tarkovskog u čvrstoj nameri da ekranizuje Hamleta, Zle duhe i Idiota; dok je na Viskontijevom random stolu u trenutku smrti bila jedna od verzija scenarija rađenog prema Prustovom Traganju za izgubljenim vremenom. No vratimo se Andriću. Među malobrojnim filmskim i brojnijim televizijskim adaptacijama njegovih dela – koja se mahom svode na bolje ili lošije podražavanje njegovih enterijera i eksterijera, izražajnija i manje izražajna deklamovanja njegove proze od strane naših vodećih glumaca – izdvaja se TV-film Emira Kusturice Bife Titanik (1979). Iako rađen za televiziju, ovaj rani rad slavnog reditelja, sa Borom Stjepanovićem i Bogdanom Diklićem u glavnim ulogama, zapravo je jedini primer kreativnog, sinematičkog čitanja Andrića, gotovo u potpunosti oslobođenog robovanja literaturi. Ne radi se tu toliko o smelom i opravdanom dramaturškom dopisivanju ove ratne priče (otac glavnog junaka Stjepana Kovića u Kusturičinom TV-filmu provodi svoje poslednje dane u bifeu Mente Pape, i time se nagoveštava gotovo sudbinska povezanost među likovima budućeg dželata i žrtve koje nema u samoj priči, a koja je u filmskom scenariju poželjna). Još bitniji je, rekao bih, način na koji Kusturica prevodi Andrićev ples riječi (da upotrebim taj Matošev naslov iz njegovog eseja o Isidori) u ples slika, zvukova, boja, mizanscenskih kretnji i pokreta kamere.
Atmosfera opskurnog bifea sa neprekidnom igrom svetlosti i senki, sa dubinskim kadrovima u kojima i drugi i treći plan proizvode utisak punoće i pulsiranja života (što će kasnije postati jedno od esencijalnih svojstava Kusturičine režije) – sve to ovaploćuje svet Andrićeve priče u novim, specifično filmskim kvalitetima. Čini se da jedino povremeni glas naratora iz off-a (Radeta Markovića) deluje katkad suvišno, ali kao da je mladi reditelj i na taj način, kroz pripovedačke odlomke iz adaptiranog dela, želeo da se oduži velikom piscu, intonaciji i ritmu njegove rečenice.
Drugi deo ovog kratkog teksta čini jedna lista. Na njoj su, sa leve strane nazivi Andrićevih dela, romana i pripovedaka. Sa desne strane nalaze se imena reditelja, velikana filma (većina njih već pripada istoriji) koji bi, po mom mišljenju, najbolje ili najzanimljivije, u ključu njihove osobene poetike, preveli dato delo u jezik i strukturu kinematografa. U sredini su kratke eksplikacije, najsažetije moguće viđenje rediteljskog stila i žanra zamišljenog filma. Izgleda mi da je sama ova lista najkraći, možda i najkonkretniji mogući odgovor na temu „Nesnimljeni Andrić” koju sam sebi zadao.
ANDRIĆ – IMAGINARNE EKRANIZACIJE
„Svečanost” – gorka komedija; fantazmi malog čoveka – Jirži Mencel
Omerpaša Latas – istorijski spektakl, studija ličnosti tiranina – Akira Kurosava
Prokleta avlija – atmosfera film-noara; rekonstrukcija prošlosti i minulih života – Orson Vels
„Mara milosnica” – egzistencijalni horor; proces derealizacije i rastakanja ličnosti pred demonskim silama sveta – Roman Polanski
„Zuja” – redukovanih dijaloga, bez muzike; modeli umesto glumaca; asketizam forme, čisti film sagrađen na tišini – Rober Breson
„Smrt u Sinanovoj tekiji” – drama susreta sa smrću i trenutka istine; prodor u potisnuto i neizrecivo jednak blasfemiji – Ingmar Bergman
„Priča o vezirovom slonu” – groteskno razotkrivanje mehanizama strahovlade i „zarobljenog uma” – Andžej Vajda
„Žena na kamenu” – egzistencijalna drama žene; starenje i propitivanje vlastitog smisla – Kšištof Kješlovski
„Put Alije Đerzeleza” – legenda pretočena u likovnost prizora; kadrovi stilizovani poput slikarskih platna – Sergej Paradžanov
„Mustafa Madžar” – poetika svireposti i masakra – Sem Pekinpo
„Most na Žepi” – umetnički poduhvat kao fanatizam, čudo i iskupljenje života – Verner Hercog
Travnička hronika – sudar svetova i civilizacija Istoka i Zapada; filmski ep – Bernardo Bertoluči
„Letovanje na jugu” – misterija i horor u dodiru sa onostranim – Alehandro Amenabar
Na Drini ćuprija – Emir Kusturica
„Trup” – nadrealnost samog života; stvarnost čudnovatija od sna – Luis Bunjuel
„Cirkus” – snolike reminiscencije detinjstva; circus kao varljiva pozornica bitisanja – Federiko Felini
Samo dvojica od ovde pobrojanih autora zbilja su nameravali da rade filmove prema navedenim Andrićevim delima. (Andžej Vajda je polovinom 60-ih godina pripremao ekranizaciju „Priče o vezirovom slonu”; tada je i posetio Andrića zajedno sa književnikom Svetom Lukićem. Nadamo se da će Kusturičin projekat ekranizacije romana Na drini ćuprija, star više od dvadeset godina, napokon biti realizovan.) Sve ostale ekranizacije ostaju zauvek imaginarne, u stvarnosti one neće biti snimljene, ne barem u onom varljivom vidu stvarnosti koji na javi susrećemo. One su tek plod moje mašte, ali još više potrebe da sugerišem „dopisivanje” Andrića u filmskom ključu, da pokažem kako polje sinematičkog promišljanja njegovog opusa praktično nije ni otvoreno. Naravno, navedena lista fiktivnih ekranizacija nije neopoziva ni konačna – svako po vlastitom nahođenju može dopisati Andrićevo delo i autora koji bi ga mogao transponovati u jezik filma..
Namera imaginarne liste ne iscrpljuje se u pukoj igri ogledanja između beskraja filmske istorije i neiscrpnosti univerzuma jednog velikog literarnog opusa. Ona je nastala i kao izraz želje da na što jezgrovitiji i što plastičniji način sugerišem raznolikost i mnoštvo neiskorišćenih mogućnosti Andrićeve proze u filmskom mediju. „Poslednja Homerova ruka na Balkanu”, siguran sam, još uvek čeka pravog sineastu I filmsko delo po vlastitoj meri.
136 Beogradski književni časopis, br. 28, jesen 2012.