Miloš Forman – antiheroj u borbi protiv sistema
Foto: Google
Višestruko nagrađivani i proslavljeni češki režiser, Miloš Forman, tvorac je nekoliko najvećih remek-dela kinematografije XX veka. Bio je izuzetan humanista, borac za društvenu, umetničku, i slobodu govora.
Upoznat sa pritiskom i ograničenjima nametnutog režima, kroz svoje filmove je pokazao izvanredno razumevanje ljudskih osobina i osećanja, i prikazao nerazumevanje društva prema pojedincu koji od tog režima odstupa.
Stoga je motiv koji se provlači kroz većinu njegovih dela upravo motiv pojedinca potlačenog društvenom sistemu u kome, na svoj način, opstaje, ili pokušava da opstane.
Formanovi počeci
Miloš Forman je i sam bio jedan od tih pojedinaca koji su morali da se nose sa teretom sistema. Možda upravo odatle proističe njegovo razumevanje i sposobnost portretisanja situacija u kojima se čovek može naći bespomoćan i beznadežan.
Rođen u tadašnjoj predratnoj Čehoslovačkoj, Forman je ostao bez oba roditelja sa samo 9 godina, nakon što su odvedeni u koncentracione logore. Od njih mu je ostala samo ljubav prema filmskoj umetnosti, koja ga je kasnije navela da upiše prašku Akademiju muzičkih i dramskih umetnosti.
Nakon što je Sovjetski Savez, po završetku Drugog svetskog rata, proširio svoj uticaj na Istočnu Evropu i nametnuo komunistički režim čehoslovačkoj vladi, Forman je, kao i mnogi drugi umetnici, morao da ostane u okvirima zabrana i odredbi koje je taj režim doneo.
Uprkos represalijama vlade, mladi režiser je u svoja dela unosio snažne političke poruke i kritike, a zahvaljujući jednom od prvih takvih filmova, Gori, moja gospođice iz 1967. godine, Forman je počeo da gradi status renomiranog umetnika.
Odbivši da se podvrgne ograničenoj slobodi izražavanja i umetničkoj cenzuri koja je tada vladala u njegovoj domovini, napustio je Čehoslovačku i uputio se ka Americi, odlučan u nameri da izgradi karijeru režisera i da se u svojim filmovima bavi tematikom ljudske borbe kroz teške trenutke, kao i sudbine onih koji pokušavaju da ustanu protiv normi i monotonog života.
Miloš Forman tokom snimanja jednog od svojih filmova
Stvaralaštvo Miloša Formana
Danas osamdesetpetogodišnji Miloš Forman snimio je 12 filmova tokom svoje karijere. Prva tri, Crni Petar, Ljubavi jedne plavuše i Gori, moja gospođice, nastala su tokom njegovog života u Čehoslovačkoj 60-ih godina. Ostalih devet stvarao je tokom svog boravka u Americi, i preko njih pokazao svoje virtuozno umeće u adaptiranju teško razumljivih materijala i izvora, kao i spajanju američkih filmskih tematika i evropskog kinematografskog senzibiliteta.
U Letu iznad kukavičjeg gnezda, Kosi i Amadeusu, filmovima koji su ga proslavili, izražavao je svoju naklonost prema buntovnim pojedincima i odmetnicima koji su ustali protiv korumpiranog, disfunkcionalnog i besmislenog sistema koji upravlja masom.
Forman je od svojih protagonista stvarao likove antiheroja koji pokušavaju da opstanu pod teretom represivnog društveno-političkog mehanizma i kroz filmove se bavio veoma teškim i mračnim temama, često sa tragičnim završetkom.
Međutim, Forman je uspeo da prikaže svoju osnovnu ideju stvaranjem balansa– uprkos težini tematike njegovih filmova, on je unosio komičan ton tokom narativnih delova.
Tragični humor
Bilo da je u pitanju karakter i ponašanje lika, poput Rendija MekMarfija u Letu iznad kukavičjeg gnezda, koji se poigrava sa bolničkim pravilima, mali, komični postupci pacijenata u ludnici, koji prerastaju u revolucionarna dela ili jednostavno Mocartov iritantan smeh u Amadeusu, humor u ovim filmovima proizilazi iz prikazivanja osobina običnog čoveka.
Forman je uspeo da upravo iz takve humanosti i predstave o ljudskom ponašanju i reakcijama izazove smeh kod publike.
Formanova ideja uzdiže se na viši nivo kada shvatimo da sudbina likova postaje toliko beznadežna, da im preostaje samo da se smeju sopstvenoj tragediji.
To je najbolje prikazano u filmu Čovek na mesecu, o komičaru Endiju Kofmanu, koji je prezirao tradicionalne oblike humora. Kofman, nakon što shvata da je „magični lek“ za kojim je tragao kako bi se izlečio od raka pluća bio samo trik amaterskog mađioničara, shvata da ne može učiniti ništa više od toga da se smeje ovakvom ironičnom sledu događaja.
Takav pristup postao je jedna od odlika celokupnog Formanovog stvaralaštva, a njegovi filmovi primer toga da se velike i teške priče mogu ispričati bez sumornog tona.
Formanovi antiheroji
O umetniku najbolje govore njegova dela. Stoga bi trebalo spomenuti filmove koji su proslavili Formana i najupečatljivije iskazali ideje i teme kojima je bio posvećen tokom stvaranja.
Prvi među njima bio je svakako Let iznad kukavičjeg gnezda. Snimljen 1975. godine u jednoj duševnoj bolnici u Oregonu, predstavljao je adaptaciju istoimenog romana Kena Kizija.
Sam naslov filma predstavlja odličnu metaforu: jasno je da kukavica nema svoje gnezdo, već svoje jaje ostavlja u gnezdu druge ptice, ostavljajući joj tako svoju brigu. Na isti način, u duševnoj bolnici ostavljeni su ljudi koje je društvo marginalizovalo i odbacilo.
Priča o statusu i tretmanu ludaka u ludnici takođe je metafora celokupnog društvenog sistema, u kojem su oni koji su drugačiji ili kreativniji osuđeni na robovanje institucijama i autoritetima, ukoliko žele da u tom istom društvu opstanu i prežive.
Džek Nikolson kao Rendi MekMarfi u filmu„“Let iznad kukavičjeg gnezda“
Rendi MekMarfi je junak koji je svestan beskrupuloznosti i tereta režima duševne bolnice, kao i činjenice da se taj režim ne može uništiti, ali se može promeniti jedino iznutra. Stoga unosi živost u bolničke zidove, pokreće ostale pacijente i ruši mir i monotoniju dotadašnjeg života.
Forman je, sa druge strane, isto tako svestan činjenice da se nijedan režim ne može uništiti, ali ni promeniti. Pojedinac koji to pokuša, osuđen je na propast, kao što je to bio i MekMarfi.
Ipak, nakon uviđanja svega toga, javlja se nada i mogućnost promene, ali samo na individualnom nivou. Čovek ne može svrgnuti ili uticati na uspostavljeni sistem, ali se od njega može otrgnuti i otisnuti u svoju slobodu.
Još jedan Formanov film u kome je izneo sličnu ideju bio je Kosa, rađen prema istoimenom brodvejskom mjuziklu.
Protagonista, Klod Bukovski, dvadesetogodišnji mladić iz patrijarhalne porodice, sprema se da ode u vojsku i potom u Vijetnamski rat, verujući u ispravnost takvog postupka, nametnutog mu upravo od strane te patrijarhalne sredine u kojoj je rastao.
Tek kada upozna grupu hipija zahvaljujući kojima uviđa da sve što je mladom čoveku potrebno za sreću jeste ljubav i šačica odanih prijatelja, počinje da preispituje svoja uverenja.
Forman je iskoristio istorijsku i političku pozadinu kako bi prikazao sukob između pojedinca i konzervativnog društva koje zahteva poslušnost i prilagođavanje.
U svom drugom velikom remek-delu, biografskom filmu o Amadeusu Mocartu, Formanov protagonista bio je, nasuprot očekivanjima, Antonio Salieri, takođe poznati kopozitor koga je sistem izneverio izabravši Mocarta, genijalnog, ali nesmotrenog, detinjastog i neučtivog muzičara, naspram njega, kome je muzika bila čitav život.
Salieri je tako postao antiheroj i predstavnik svih onih ljudi koji su imali velike snove, a nikada nisu uspeli da ih ostvare, a sam Mocart, uprkos svom umeću i genijalnost, završio je u bedi i umro mlad, bez mogućnosti da se oslobodi sudbine i puta koje je njegova titula „čuda od deteta“ nametala.
Forman je prikazivanjem odnosa Salierija prema Mocartu pokazao i odlično poznavanje jedne od osobina najsvojstvenijih čoveku – zavisti.
Može li pojedinac išta promeniti?
Forman nije bio heroj kinematografije.
On je bio savršeno svestan toga da pojedinac i stereotipne herojske vrline ne mogu promeniti svet. Nije imao nameru da svojoj publici daje lažnu nadu o mogućnosti konačne pobede nad normama sistema. U tome je ono antiherojsko što je delio sa junacima svojih filmova.
Ipak, bio je svojevrsni revolucionar, i kroz svoje filmove predstavljao ovo svoje saznanje, a publici je ostavio izbor da odluči da li će ostati podređena nepravednim režimima i masi.
Bio je savršeno svestan čovekovih osećanja izazvanih teretima koje autoriteti, sistemi i ta masa ostavljaju na njegovim plećima. Možda je najjasnija Formanova poruka publici izražena u poslednjoj rečenici skrhkanog Salijerija: „Mediokriteti širom sveta, oslobađam vas krivice“.
