Religija iranskih plemena sačuvala je dosta bogatu književnu baštinu, odnosno zaostavštinu u kojoj visoko i važno mjesto zauzima kompleks svetih spisa pod nazivom Avesta
Izvor fotografije: www.iranicaonline.org
Smatram da živimo na području koje je okupirano predrasudama. To je mjesto gdje je nekoliko novinarskih agencija, internet portala ili uticajnih TV stanica u mogućnosti da nametne određeno mišljenje koje se u veoma kratkom vremenskom periodu pretvara u zvanični stav, dogmu, nepobitno pravilo. Pojedinci koji pokažu interes da sami preispitaju nametnute istine i dođu do ličnih zaključaka i stavova, koji su eventualno drugačiji od ostalih, automatski postaju otpadnici, izdajnici, propagatori stranih interesa i slično. Tako, u Bosni i Hercegovini imamo one koji gotovo svakodnevno, uglavnom u negativnom kontekstu, pišu o Iranu, a teme su uglavnom iste (one koje u pravilu stvore animozitet i neprijateljstvo). Zbog tih, i niza drugih razloga, bitno je proširiti vidike, razbijati predrasude i rušiti mitove. Listajući i proučavajući literaturu koja se bavi Iranom kroz historiju, lako ćemo uvidjeti da se radi o bogatoj tradiciji, historiji, politici i kulturi. Zadatak i cilj ovog članka ide u tom pravcu, sagledat će se sami počeci razvijanja iranske književnosti, te tako, barem jednim dijelom pokušati dati drugačiju sliku o Islamskoj državi Iran u jugozapadnoj Aziji.
Poslije indo-iranskog perioda koji se završava oko 1500. godine prije n.e. i izdvajanja Iranaca i Indusa iz zajedničkog indoiranskog ogranka arijskih naroda, počinje najstariji period samostalne iranske književne tradicije, u historiji književnosti poznat kao avestinski period. Ovaj period je trajao od 1500. do 700. godine prije n.e., što znači oko osam vijekova.
Poslije odvajanja od Indusa, Iranci su postepeno dobili i svoj vlastiti jezik koji je zadržao određene sličnosti sa jezikom veda, ali se vremenom i sve više razlikovao zbog preuzimanja lokalnih riječi, kao i riječi iz jezika njihovih susjeda. Ovaj novi jezik u Iranu se nazivao baktrijski jezik i na njemu će biti napisani najstariji tekstovi Aveste, zbog čega je jezik kasnije dobio naziv avestinski jezik. Ovaj jezik je bio u upotrebi na istoku i sjeveroistoku Irana. Neki historičari na tlu Evrope ovaj jezik nazivaju zend jezikom, što se pokazalo kao pogrešno. Zend su ustvari komentari teško razumljivih tekstova Aveste i napisani su u doba Sasanida, što znači mnogo kasnije. Međutim, i jezik tih komentara je vremenom postao arhaičan i teško razumljiv novim generacijama, zbog toga se pojavila potreba da se napišu i komentari tih prvih komentara. Na taj način nastaju tzv. puzend tekstovi, a u slobodnom prevodu to znači komentar komentara. Pošto su nastali u doba Sasanida, i zend i puzend su pisani pahlevi jezikom i pahlevi pismom, koji su se koristili u tom periodu.
Od vanrednog značaja, a isto i jako zanimljiv zadatak, jeste da se sagleda šta je to ustvari od književnih spomenika sačuvano na ovom baktrijskom ili avestinskom jeziku?
Oko sredine prvog milenijuma prije nove ere, među istočnoiranskim plemenima postojala je bogata predaja, najvećim dijelom herojsko-epskog karaktera. Predaje ove vrste uglavnom su prenošene na primitivne načine, a to su ustvari prvobitna usmena prenošenja sa koljena na koljeno. Ova predanja su uvrštena u svetu knjigu iranskih plemena, a bez tih činjenica bi znali dobrano manje o njima, jer nisu nigdje drugo zabilježena. Religija tih iranskih plemena sačuvala je dosta bogatu književnu baštinu, odnosno zaostavštinu u kojoj visoko i važno mjesto zauzima kompleks svetih spisa pod nazivom Avesta. Avesta ima ogroman značaj za historiju perzijske i iranske književnosti u širem smislu, i ako ni dan danas nije izučena i istražena na onom nivou koji bi bio zadovoljavajući. Pravim riječima rečeno, Avesta čini okosnicu perzijske književnosti drevnog doba.
Gotovo je nemoguće odrediti tačno vrijeme i mjesto nastanka tekstova Aveste, u najmanju ruku to nije nimalo jednostavno, jer ti tekstovi su, kao što je objašnjeno i u prethodnom dijelu teksta, kodificirana historija Iranaca i stara je koliko i sam iranski narod. Ono što naučnici namjeravaju, čemu teže i to dugi niz godina, jeste da odrede starost barem nekih dijelova Aveste. Uspjeli su doći do saznanja da svi dijelovi Aveste zasigurno nisu iz istog perioda, odnosno nisu isto stari. Ona predanja koja su Iranci zajedno sa Indijcima donijeli iz stare domovine, zapravo jesu najstariji dijelovi. Tu se npr. radi o legendarnim iranskim vladarima kao što je Džemšid koji se u Avesti spominje kao Yama (Jama), zatim Feridun Abtin, u Avesti kao Asvija a u Vedama kao Aptije. Uz ove poznate, nailazi se i na mnoga druga imena čije korijene možemo naći u sanskrtskoj književnosti. Ovim najstarijim tekstovima Aveste, u kasnijim periodima iranske historije pridodana su i nova predanja i legende, uglavnom vezana za događaje oko dolaska iranskih plemena na područje nove domovine. Iranski doseljenici nisu došli u prazne i nenaseljene predjele nove domovine, oni su tu zatekli starosjedioce sa kojima su imali žestoke sukobe, posebno po šumovitim predjelima Prikaspija i Gilana. Naravno, moralo je dolaziti i do onih sukoba u kojima su se isticali pojedini junaci i vladari čiji se pohodi i podvizi preuveličavaju i prepričavaju da bi mnogi od njih bili i zabilježeni, odnosno zapisani. Recimo, o tome piše i Iranac Zebihullah Safa:
„Planinski masivi Elbruza i njegove guste šume su mnogobrojnim drugim preprekama, zatim divlje i krvoločne zvijeri prikaspijskih planina i šuma bili su kao neprelazna brana za arijske doseljenike, a povrh svih ovih prepreka stajali su sukobi sa snažnim i hrabrim urođenicima ovih krajeva.
Iz uspomena na ove prepreke i poteškoće nastale su divne legende o sedam podviga Rustema, kao i motivi žestokih borbi Keršaspa, Sama, Kavusa i Rustema sa mazenderanskim divovima“.
Jedan od načina da se sve bogate predaje, pripovjetke i priče sačuvaju bili su pokušaji kodifikacije. Naime, u historiji Aveste zabilježeno je nekoliko sakupljanja iranske predaje u jedinstveni kompleks, koji bi potom dobijao i sveti karakter. Svaka od tih kodifikacija značila je i dodavanje tradicije starim tekstovima Aveste. Sasvim je razumljivo da su mnogi tekstovi, epska predanja, legende, religiozni mitovi prilagođavani prema zahtjevima vremena i naročito se obraćala pažnja da to bude shodno tadašnjim vjerskim učenjima. Ipak, i uz tako u religiozne svrhe prilagođavane tekstove iranske predaje, može se odrediti i pratiti iranska historija i na taj način preciznije datirati starost i nastanak barem pojedinih dijelova Aveste. Možda je i najbolji primjer njemačkog naučnika Gajgera (Geiger) koji je utvrdio da se neka mjesta i gradovi, koji se spominju u najstarijim dijelovima Aveste, zapravo nalaze na putevima kojima su se Iranci kretali u novu domovinu poslije odvajanja od Indusa. S druge strane, dr. Safa je došao do zaključka i utvrdio tezu da legende i predanja u starijim dijelovima Aveste potiču sa sjeveroistoka Irana, a da su u najnovijim fazama kodifikacije Aveste dodana i predanja iz drugih dijelova Irana.
Ono što se može zaključiti, a na osnovu svega napisanog, jeste da Aveste imaju bitno i neizbrisivo mjesto u iranskoj kulturi, historiji i tradiciji, te da zapravo to nije jedno cjelovito djelo ili spis, nego se sastoji od više njih (Vendidad, Visperad, Horda Avesta, Jasna i Jašt). Takođe, Avesta se sastoji i od određenih fragmenata, odnosno onih dijelova koji su pronađeni nešto kasnije, a pored molitvi, epova, pripovjedanja, sadrže i svojevrsne savjete za što usklađeniji život.
Prema nepisanoj predaji, prvi tekstovi Aveste zapisani su za vrijeme vladavine posljednjih ahemenidskih vladara, a bili su zapisani na 12.000 volujskih koža (goveđa koža). Taj prvi kompleks tekstova nije sačuvan u cjelini. Naime, za vrijeme Aleksandrovih osvajanja uništeni su mnogi dijelovi, da bi se poslije, u doba Sasanida, izvršilo novo sakupljanje i zapisivanje sačuvanih dijelova Aveste, uz obavezno dodavanje novih tekstova. Kasnije, za vrijeme arapskih osvajanja, ponovo su nestali mnogi tekstovi ili dijelovi teksta.
Za one dijelove koji su sačuvani, potpunu zaslugu imaju iranski bjegunci koji su, bježeći ispred islamskih osvajača Arapa, našli svoje utočište u Indiji gdje su formirali posebnu etničku skupinu, a zanimljivo je da obitavaju i danas na tim prostorima, nazivaju se Parsi i zoastrijskih su vjerskih ubjeđenja. Oni su sa sobom ponjeli neke dijelove Aveste, što znači da su bili u određenoj mjeri privrženi svojoj tradiciji, imali želju da je sačuvaju od zaborava. S obzirom da su te dijelove kasnije skupili u jednu knjigu, oni su svoj zadatak i cilj ispunili. Danas je to od strane evropskih istraživača prezentirano kao Aveste.
Autor: Amir Nesimović, Prometej.ba