Aktualni predsjednik Aleksandar Vučić posljednjih je godina naizgled uspostavio potpunu dominaciju nad političkom i medijskom scenom Srbije. Stoga je pomalo iznenadilo kada ga je dio Srpske pravoslavne crkve optužio za potencijalnu izdaju. Može li Crkva predstavljati točku ultradesničarskog otpora Vučiću?
Novogodišnje i božićno doba u poslednjih je tridesetak godina prilika za bučno manifestovanje novootkrivene religioznosti na prostoru bivše Jugoslavije. U “pravoslavnom delu” regije rođenje Hristovo se tradicionalno obeležava prekomernom konzumacijom hrane i pića i neizostavnim ispaljivanjem projektila iz lakšeg pešadijskog naoružanja. Prilika je to i da se velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve obrate svome “stadu”. Obično božićne poslanice osim tumačenja jevanđelja, sadrže i osvrt na ovozemaljske, mahom političke stvari, kojima crkva pristupa sa pozicije moralne vertikale i neupitnog autoriteta. Tako je i početkom ove godine patrijarh Irinej pravoslavnom “stadu” isporučio poglede crkve na osnovna politička pitanja u sebi svojstvenom, netalasajućem tonu. Bila je to kompilacija ustaljenih političko-svetonazorskih stavova SPC: od aminovanja politike navodne neutralnosti Srbije u sve oštrijem sukobu Rusije i Sjedinjenih Država (što predstavlja kontinuiranu državnu politiku još od vremena Borisa Tadića), preko usputnog iskazivanja nezadovoljstva radom katoličke crkve u Hrvatskoj i Makedonske pravoslavne crkve, do saopštavanja da se o tzv. unutrašnjem dijalogu o Kosovu crkva već izjasnila. Ovaj poslednji stav Irinej je eksplicirao tvrdnjom da Kosovo može biti “okupirano”, ali da ga se Srbija ne sme odreći, jer “mi ne možemo zamisliti Srbiju bez Kosova i Metohije”.
Kako bi se ova nakana SPC utkala i u svakodnevni govor, patrijarh je afirmisao agendu episkopa bačkog Irineja Bulovića po kojoj se ova oblast zapravo treba nazivati Stara Srbija, jer je Kosovo i Metohija navodno termin novijeg doba. Kao glavni ideološki autoritet unutar SPC, episkop bački se u poslednje vreme bacio na promovisanje novog pristupa imenovanju određenih teritorija. Ideja o upotrebi termina “Stara Srbija” je u opticaju već nekoliko godina i originalno potiče od istoričara i člana Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) Slavenka Terzića, ali je intenzivirana nedavno od strane Irineja Bulovića. Ta naizgled ridikulozna nakana dobija novu dimenziju kada se uzme u obzir institucionalna podrška koju Bulović koristi u promociji ove ideje. Tu se, međutim, ne završavaju njegove lingvističko-teritorijalne ambicije, pa tako episkop bački smatra da je apsurdno da Vojvodina uopšte ima bilo kakvo ime, te da je Sandžak prikladnije nazivati Raška oblast.
Prilično je očigledno da se intenziviranje uterivanja teritorijalno-lingvističkog nacionalizma u svakodnevni govor poklapa sa početkom tzv. unutrašnjeg dijaloga o Kosovu. Ovaj proces letos je inicirao Aleksandar Vučić s namerom da dobije što širu društvenu podršku za konačan ishod dijaloga sa kosovskim vlastima isforsiranog pritiskom Evropske unije. Kakav ishod treba očekivati, nagovestio je sam Vučić u letošnjem autorskom tekstu kojim je označio početak nešto racionalnijeg pristupa kosovskom pitanju, pripremajući srpsku javnost za neizbežno prihvatanje realiteta u kom Kosovo nije u sastavu Srbije još od avgusta 1999. godine. “Terminološku ofanzivu” episkopa bačkog stoga treba shvatiti kao najavu nacionalističkog dela srpske javnosti da se neće lako pomiriti sa najavom racionalnijeg pristupa kosovskom problemu.
Lavež kerbera i suze Vučića
No, svega nekoliko dana nakon novogodišnjeg lamentiranja patrijarha Irineja, oglasio se u svom prepoznatljivom stilu i mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, bez rukavica sasuvši da se boji da politika Aleksandra Vučića vodi izdaji Srbije i Kosova. Ovakav istup sasvim je u skladu s “Apelom za odbranu Kosova i Metohije” koji je na inicijativu Demokratske stranke Srbije, osim Amfilohija Radovića, potpisao i velik broj drugih visokih funkcionera SPC i dobar deo srpske nacionalističke inteligencije. Osebujni stil javnih nastupa Risto Radović (njegovo pravo ime) je brusio trodecenijskim upravljanjem SPC u Crnoj Gori. Nakon što se tamošnja vlast predvođena Milom Đukanovićem u drugoj polovini devedesetih odrekla projekta srpskog nacionalizma i okrenula obnovi crnogorske državnosti, Amfilohije se sa njom našao u svetonazorskom konfliktu koji traje do današnjih dana. Tako se mitropolija crnogorsko-primorska tokom godina profilisala u vodećeg promotera četništva u Crnoj Gori. Međutim, ovaj odnos nije do kraja isključiv, s obzirom da su crnogorske vlasti vođene porivom za očuvanjem svojih pozicija tokom godina izgradile čitav sistem kompromisa sa mitropolijom crnogorsko-primorskom. Ovo se najdrastičnije ogleda u izdašnom finansiranju aktivnosti Amfilohijeve firme državnim sredstvima kojima ova gradi materijalnu bazu za duhovnu hegemoniju u crnogorskom društvu. Za uzvrat se mitropolija uzdržava od direktnog mešanja u izborne utakmice u Crnoj Gori. Time tamošnje vlasti neprekidno dobijaju kratkoročne bitke. Dugoročno, na polju tzv. identitetske politike u Crnoj Gori stvari stoga stoje znatno drugačije, jer je široko polje društvenog uticaja na ova pitanja isporučeno vrednosnoj orijentaciji Amfilohija Radovića.
Međutim, za razliku od nekih prethodnih vlasti u Srbiji pokazalo se da ova Vučićeva ne prelazi ćutke preko ovakvih prozivki crkve. Naprotiv, odmah nakon Amfilohijevog istupa na njega se obrušila sva sila Srpske napredne stranke i njenih koalicionih partnera u nastojanju da pokaže gde mu je mesto u političkoj močvari Republike Srbije. Ulogu “vatrogasca” predvidivo je preuzeo patrijarh, koji je na velikosrpskom nacionalističkom piru povodom Dana Republike Srpske u Banja Luci pokušao da smiri konflikt uveravajući javnost da je Vučić na istim pozicijama po pitanju Kosova kao i crkva, te da stoga treba da “blagodarimo Gospodu što nam je podario čoveka koji se lavovski bori za srpski narod”. Podjednako predvidivo i još patetičnije bilo je Vučićevo očitovanje po ovom pitanju. Nakon puštanja stranačkih kerbera s lanca, skrušeno je u udarnom terminu državne televizije saopštio puku da je posle Amfilohijevih reči bio na ivici suza, ali da protiv SPC ne želi da govori loše.
Najveći unutrašnji izazov?
No, pomiriteljski tonovi patrijarha ni u kom slučaju ne moraju reflektovati pravi odnos SPC prema ovom pitanju. Ova verska ustanova daleko je od monolitne organizacije, te unutar nje deluju razne struje i sfere interesa uglavnom zasnovane na teritorijalnom principu. Među njima su se nakon smrti prethodnog patrijarha kao najuticajnije izdvojile ona Amfilohija Radovića, “upravitelja” Crne Gore i struja Irineja Bulovića, “upravitelja” Vojvodine. Pozicija sadašnjeg patrijarha Irineja rezultat je kompromisa između ove dve struje, jer on na prethodnim izborima unutar ove institucije nije figurirao kao ozbiljan kandidat1 za funkciju koju obavlja. Zato bi se istup Rista Radovića trebao shvatiti, pre svega, kao upozorenje Vučiću da bi u SPC mogao dobiti moćnog neprijatelja ukoliko se pod pritiscima Zapada odluči da kroz Briselski dijalog prizna realitet kosovske nezavisnosti. Konkretne korake u tom pravcu Amfilohije već preduzima okupljajući najdesnije elemente u srpskoj politici oko klerikalne partije Dveri.
SPC je tokom protekle tri decenije izgradila moćan status u srpskom društvu. Crkva je nesumnjivi duhovni stožer velikosrpskog nacionalističkog projekta. Ona je vezivno tkivo nacionalističke hobotnice koju čine i Srpska akademija nauka i umetnosti i državni mediji. Ovakav status omogućila joj je njena tradicionalna organizaciona mreža kojom pokriva teritorije koje naseljava pravoslavno stanovništvo na području bivše Jugoslavije, što se prokazalo bitnim mehanizmom srpske nacionalističke politike još u ratnim godinama. Osim toga, materijalna pozicija srpske crkve permanentno je ojačavana od strane države kroz postupak restitucije u kom je uživala privilegovan položaj, jer je crkvi (za razliku od privatnih lica) vraćen veliki deo zemljišnih poseda koje je imala pre procesa nacionalizacije nakon Drugog svetskog rata. Njen uticaj dodatno je dobio na značaju i uvođenjem veronauke u obrazovni sistem Republike Srbije 2001. godine. Ovim se crkva u Srbiji nametnula kao bezgrešni, neupitni autoritet u svim krupnim društvenim pitanjima, čineći formalno sekularnu republiku suštinski desekularizovanom. Tako svetovne vlasti prilikom svakog konfliktnog odnosa sa SPC konzumiraju posledice vlastitih postupaka kojima su gradile ogromnu društvenu moć crkve polugama državnog aparata. U tom smislu, potencijalni klinč između SPC i beogradskog režima po pitanju priznavanja kosovske realnosti mogao bi predstavljati do sada najveći unutrašnje-politički izazov vladavine Aleksandra Vučića. Kroz ovaj konflikt bi se mogla prelamati i čitava dubina spoljno-političkih izazova koji se Srbiji nameću sve napetijim odnosom Rusije i Sjedinjenih Država.
- Iz sadašnje perspektive je zanimljivo podsetiti se da je jedan od najozbiljnijih kandidata za novog patrijarha bio tadašnji episkop tuzlansko-zvornički Vasilije Kačavenda, koji se ubrzo nakon izbora novog patrijarha suočio sa brojnim optužbama i dokazima za upražnjavanje homoseksualnih odnosa čak i sa maloletnim osobama, nakon čega je ubrzo raščinjen, tj. uklonjen s funkcije