Juče se odigralo prvo ročište u postupku rehabilitacije Milana Nedića, predsednika kvislinške marionetske vlade u Srbiji za vreme Drugog svetskog rata.
Kontinuitet desnih neoliberalnih vlada omogućio je snažno uporište istorijskom revizionizmu i pratećem antikomunističkom diskursu, dok je za humanizaciju i viktimizaciju fašističkih aktera u velikoj meri zaslužna buržoaska kultura. No ovde je zanimljivo i pitanje restitucije, imajući na umu ulogu Nedićevog aparata u eksploataciji prirodnih i privrednih resursa, te masovne upotrebe prinudnog rada.
Zakon o rehabilitaciji u Srbiji donesen je 2006, a dopunjen 2011. godine. Hiljade rješenja o rehabilitaciji, koja obuhvata i restituciju privatne imovine osuđenih, donesene su od tada. Javnih osvrta nije bilo osim u nekoliko slučajeva koji su se bavili značajnijim istorijskim ličnostima (Dragiša Cvetković i knez Pavle Karađorđević). U slučaju rehabilitacije Draže Mihailovića, dolazi do organiziranijeg otpora javnosti u Srbiji iz raznih političkih uglova, ali i do snažne ideološke propagande sistema koji rehabilitacije sprovodi (primjer popularne propagande u seriji Radio-televizije Srbije Ravna Gora).
Iako je zahtjev za rehabilitaciju Milana Nedića, predsjednika kvislinške vlade u Srbiji okupiranoj od Trećeg rajha u Drugom svjetskom ratu, podnesen još 2007. godine, prvo ročište je održano 7. decembra 2015.
Nakon rehabilitacije Mihailovića, koji simbolizira zločinačku borbu za kontinuitet predratnog ustrojstva društva – kapitalizma i monarhije, Nedićeva bi predstavljala rehabilitaciju radikalizirane odbrane istog, tj. fašizma jer. Kako ističe Todor Kuljić: „Fašizam je spasavanje kapitalizma u periodima akutne krize“.1 U okviru analize fašizma i različitih antifašističkih teorija koje istražuju pojavu koju treba suzbiti, osnovna diferencijacija svodi se na kritiku (marksistički pravac) ili apologiju (liberalno-buržoaski pravac) kapitalizma. Kuljić definiše razliku: „Najopštije govoreći, te razlike su u shvatanju prirode društvenog determinizma, odnosno objašnjenju uzroka i funkcija fašističkih pokreta i sistema. Otuda proizlazi i različito tumačenje odnosa ekonomije i politike, moći i vlasti i udela krupnog kapitala i fašističke partije u njima. Različita marksistička objašnjenja polaze od shvatanja da uzroke nastanka fašizma treba tražiti u osobenoj kriznoj situaciji kapitalizma, koja goni vodeće krugove krupnog kapitala u savez sa vođstvom fašističkih partija i ustupanju dela izvršnih vlasti radi prevladavanja unutrašnje krize i obezbeđivanja brže oplodnje kapitala osvajanjem tuđih teritorija. Nemarksistički pisci pretežno ističu raspad civilizacije i tradicionalnih vrednosti kao uzrok nastanka fašizma, a posebnost fašizma nalaze u ideologiji, manipulaciji i teroru.“2
Rehabilitacija Nedića bila bi uvod u proces restitucije predratne imovine porodice Nedić, u koju se ubraja i plac na Slaviji gdje je sada zgrada Narodne banke Srbije, kao i veći dio Zemunskog parka. Podnosioci zahtjeva za rehabilitaciju Milana Nedića jesu Srpski liberalni savet, Udruženje političkih zatvorenika i žrtava komunističkog režima i porodica Nedić. Ova trojka objedinjuje ideološko polje (neoliberalni antikomunizam), viktimizaciju kao metod kriminalizacije komunizma te buržoasku ideju privatne svojine, njene akumulacije i nasljeđivanja (liberalno svojinsko pravo).
Neoliberalni antikomunizam
Sâm način na koji se namjerava sprovesti rehabilitacija Nedića značajan je u smislu analize ideološkog okvira koji je u osnovi tog čina. Zločini Nedićevog režima se ne pominju. Istorijske arhive, koje sadrže inkriminacioni materijal, neće se otvarati. Traži se restitucija privatne imovine porodice Nedić, dok se prelazi preko pitanja njenog porijekla i pravednosti ustrojstva društva u kojem nekolicina posjeduje većinu društvenog dobra. Da bi se to opravdalo, kriminalizuje se režim koji je tu imovinu konfiskovao u ime socijalne pravde.
Narodnooslobodilačka borba i socijalna revolucija, koja je od te borbe neodvojiva, činile su društveno-ekonomsku transformaciju koja postiže pravedniju i ravnopravniju distribuciju bogatstva, stvarajući uslove za modernizaciju i industrijalizaciju zemlje. Dostojanstven život, pravo na rad, stanovanje, zdravstveno i penzijsko osiguranje i besplatno školovanje, riječju socijalna pravda, bili su društveni prioriteti. To je dovelo do masovne klasne mobilnosti i napretka u kvalitetu života velike većine stanovništva.
Ono čemu svjedočimo od početka rata protiv Jugoslavije kao baštinika antifašizma i samoupravnog socijalizma jeste transformacija društveno-ekonomskih odnosa u neoliberalno-kapitalističke.
Masovno privatizaciono pljačkanje dotadašnje društvene imovine,3 sprovedeno u saradnji domaćih i međunarodnih elita, definiše naše tranzicionoiskustvo. Rezultat toga je osiromašenje većine stanovništva i stvaranje uslova za njegovu eksploataciju, posebno onih najsiromašnijih.
Idejni temelji afirmacije kolaboracionističkog nacionalizma uspostavljeni su tokom nominalno socijalističke vladavine Miloševićevog režima, posluživši nacionalnoj homogenizaciji u svrhu pridobijanja podrške za ratove. U Srbiji poslije 2000. godine dolazi do zvanične postepene rehabilitacije desničarskih i kolaboracionističkih snaga. Odgovoran je složen kompleks medijskih, akademskih i kulturnih interakcija, uz snažnu ulogu Srpske pravoslavne crkve, ali podlogu pruža kontinuitet desničarskih i neoliberalnih vlada (koje su vodile Socijalistička partija Srbije, Demokratska stranka, Demokratska stranka Srbije, Srpska napredna stranka) i njihov temeljni „borbeni antikomunizam“.
Viktimizacija kao metod kriminalizacije socijalističkog režima
Ideja aktivnog i borbenog antifašizma, koja je uključivala i svijest o poretku koji proizvodi fašizam, zamijenjena je idejom humanizacije i viktimizacije fašističkih aktera. Najsažetiji primjer artikulacije ove ideje na simboličkoj razini nudi nam Lazar Stojanović izjavom „Ne može danas više da se govori: ’Ma šta me briga za Milana Nedića, on je bio zločinac.’ Mene mnogo više zanima kako je onako debeo čovek iskočio kroz prozor“, datom na promociji monografije revizionističkog istoričara Srđana Cvetkovića Između srpa i čekića
2. Politička represija u Srbiji 1953‒1985.
Za humanizaciju i viktimizaciju koja vodi relativizaciji fašizma, a normalizaciji istorijskog loma koji čini prelazak iz socijalizma u kapitalizam, u velikoj je mjeri zaslužna buržoaska kultura. Ona je odigrala ulogu prostora ponovnog oplođavanja istorijskog revizionizma i antikomunističkog diskursa čiji su korijeni različite disidentske aktivnosti tokom perioda socijalizma u zemlji kao i emigraciono aktivističkim, poduprtim hladnoratovskim političkim i ideološkim neprijateljstvom i liberalnim kritikama komunizma. Slično kao i u slučaju rehabilitacija četničkog pokreta i njegovog vođe u književnim djelima Vuka Draškovića, rehabilitacija Milana Nedića popularizovana je na polju buržoaske kulture.
Tako se i u beogradskom Zvezdara teatru, 12. aprila 1992. godine okupila elita da prisustvuje premijeri predstave Đeneral Milan Nedić Siniše Kovačevića, nakon koje Matija Bećković teatralno izjavljuje: „Kao što Avala ne može izdati Beograd, tako ni Nedić nije mogao izdati Srbiju.“ U predstavi se vrlo uočljivo polažu revizionistički temelji mita o Nediću koji opravdavaju njegov lični i profesionalni angažman vođe kvislinške srpske vlade tokom Drugog svjetskog rata.6 Nedić je predstavljen kao žrtva okolnosti, osoba koja je prihvatila na sebe teret spasavanja7 srpskog naroda tokom okupacije na zahtjev nacionalne elite uprkos ličnoj boli zbog gubitka članova uže porodice u smederevskoj eksploziji.
Poznati glumac i tada miljenik pozorišne publike Danilo Bata Stojković u ulozi Nedića većinu vremena provodi mršteći se, lamentirajući nad sopstvenom sudbinom pravednika („Meni je savest čista”), kao i sudbinama svoje porodice i srpske nacije koje su u predstavi neodvojive („Ja sam činio sve što je u mojoj moći da spasim svaku srpsku glavu”). Posebno su dramski istaknute scene isljeđivanja Nedića od novih jugoslovenskih vlasti po hapšenju tokom njegovog bijega s ostalim kvislinškim snagama. U dijalogu s komunističkim isljednikom, koji dolazi iz niže klase i kome manjkaju gospodski maniri, lik Nedića dobija priliku da opet javno, kao što je to često činio u okupiranoj Srbiji,8 izgovara antikomunističke parole:
Isljednik: „A što ti, ’majka’, nas komuniste toliko mrziš?“
Nedić: „Pa zar je i za to potreban razlog?“ (nakon čega se čuje gromki pljesak publike).
Uz scenografiju koja izjednačava fašizam s komunizmom u ustaljenom liberalnom ključudefinisanja totalitarizma (nacistička zastava koja je u pozadini dok Nedić razgovara s predstavnikom okupacionih snaga samo je zamijenjena zastavom Komunističke partije Jugoslavije tokom scena isljeđivanja), retorika je u direktnoj vezi i sa tadašnjim ratnim zbivanjima.
Simptomatično je i bitno napomenuti da je od trenutka kada sa scene lik Nedića uzvikuje: „Daće Bog da se Amerikanci prvi iskrcaju. Onda odmah treba praviti Srbiju, nipošto Jugoslaviju! Srbiju! Kralj će se vratiti zajedno sa Amerikancima. Nipošto kasnije!“9 prošlo pet mjeseci od rušenja Vukovara, bombardovanja i granatiranja Mostara i Sarajeva, dok se u Foči i Višegradu vrši genocid nad muslimanskim stanovništvom.
Pitanje restitucije privatne svojine i njenog nasljeđivanja
Viktimizacija fašističkih aktera i kriminalizacija socijalističkog režima ima svoje materijalne korijene u uspostavi novog društveno-ekonomskog poretka. Pristupanje Evropskoj uniji ima jasno zacrtana civilizacijska pravila. U slučaju rehabilitacije i restitucije simptomatična je Rezolucija Evropskog parlamenta od 11. marta 2015. o izvještaju o napretku Srbije za 2014. godinu, koja u 31. poglavlju „poziva vladu Srbije da u potpunosti i bez diskriminacije provede zakon o rehabilitaciji; predlaže vladi Srbije i da dodatno izmijeni zakon o vraćanju oduzete imovine kako bi se otklonile sve procesne i zakonske prepreke vraćanju u naturi“.
Imperijalno širenje tržišta najmoćnijih zemalja Evropske unije, tj. prodor kapitala u druge, periferne zemlje (ekspanzija, jeftine sirovine, nova tržišta za robu i kapital i jeftinija radna snaga),10 postiže se kontrarevolucijom. U osnovi te kontrarevolucije jeste stvaranje profita, potčinjavanje rada od strane kapitala uz svesrdnu saradnju institucija buržoaskog prava („u svojoj veličanstvenoj jednakosti, zakon podjednako zabranjuje bogatim i siromašnim da spavaju ispod mostova, prose na ulicama i kradu hljeb“11) i institucije buržoaskog parlamentarizma, koje stvaraju spektakl lažne demokratije. To su preduslovi marginalizacije većeg dijela stanovništva i proizvodnje nevidljivih ljudi. U smislu kritičke dekonstrukcije politika sadašnjice, bitno je imati na umu i ulogu Nedićevog aparata u kolonijalnoj ekonomskoj eksploataciji prirodnih i privrednih resursa, kao i masovne upotrebe prinudnog rada od strane Trećeg rajha.
Proces Nedićeve rehabilitacije poziva nas da pružimo kolektivni otpor ne samo daljoj fašizaciji društva i institucijama koje isključivo služe interesima buržoaske elite poduprte međunarodnim ekvivalentima već i da dovedemo u pitanje osnovne društveno-ekonomske postavke kapitalističke represije. Borba protiv fašizma prvenstveno je borba protiv kapitalizma čije društveno-ekonomske postavke u okolnostima krize vode ka fašizaciji društva.
- Sociološki rečnik. Savremena administracija: Beograd, 1982, str. 177
- Todor Kuljić. Fašizam. Nolit: Beograd, 1987, str. 12. i 13.
- „Sredstva za proizvodnju i druga sredstva društvenog rada, kao i rudna i druga privredna bogatstva pripadaju istovremeno svakom članu društva i svima zajedno, odnosno pripadaju zajednici i time ne pripadaju nikome isključivo.“ Mali leksikon samupravljača, Savremena administracija, Beograd, 1976, str. 82.
- Za vrlo informativno predavanje o viktimizacionim antikomunističkim diskursima u Istočnoj Evropi, s fokusom na slučaj Bugarske, pogledati
- Analiza akademskog istorijskog revizionizma poslije 2000. godine
- „Lične motive Nedić je obrazlagao u brojnim javnim obraćanjima narodu: mir u vremenu sukoba najvećih sila u kome ’tu mi niti možemo pomoći, niti odmoći… jer ko se meša obično izvuće deblji kraj’, briga za biološko-egzistencijalni spas nacionalnog bića, okupljanje srpskog naroda pod zaštitom Rajha i uvođenje nekih oblika društvenog i privrednog života kakvi su već postojali u Nemačkoj, negacija Jugoslavije i vraćanje srpske tradicije, beskompromisna borba protiv ’boljševizma’ kao najvećeg zla.“ Iz poglavlja o Milanu Nediću, 100 najznamenitijih Srba, Princip, Beograd, 2001.
- Nedić: „Dokle ćemo lako da ginemo i lako da praštamo, dokle? Strpljen, spašen.“
- 25. april 1944. god., „Ubijajte komuniste i seme im zatrite, ja zvonim na uzbunu“. Novembar 1941. god., „Pobijte komunističke vucibatine i pljačkaše.“ 18. februar 1942. god., poklanjajući zastavu beogradskoj policiji: „Danas, po nesreći vašoj, vi imate da branite Beograd od crvene aždaje komunističke. Gonite tu čumu nemilosrdno, uništite tu crvenu kugu ne bi li Srbin živeo.“
- Takođe, „A Hrvati?“ Nedić: „Eno im pa neka prave državu! A onda će je praviti kao poražena nacija, i to tek kad im se sudi! Sad smo se uortačili s njima i nikad više, ako ima ijedne pametne srpske glave.“
- Todor Kuljić. Fašizam. Nolit: Beograd, 1987, str. 35.
- Anatole France, Le Lys Rouge, 1894.