Nedavno je grupa političara iz Socijaldemokratske partije Austrije uz podršku istoričara i aktivista pokrenula inicijativu za zabranu okupljanja simpatizera ustaškog pokreta prilikom obeležavanja stradanja iz 1945. na polju kod Blajburga u austrijskoj pokrajini Koruška.
Redovno godišnje komemorisanje blajburških ubistava odavno je prestalo da bude pomen stradalima i pretvoreno je u masovno okupljanje fašističkih i neonacističkih grupa ne samo iz regiona već iz čitave Evrope. Okupljanja na Blajburgu i simbolika toga mesta već više od dve decenije važno su političko pitanje u Hrvatskoj, delom i regionu, a sve to dobija, očito, i evropske razmere. Jedan od istorijskih paradoksa je u tome što se sinhrono, dok Austrija obeležava oslobađanje nacističkih koncentracionih logora, pre svega, Mathauzena, poklonici fašističkih pokreta okupljaju, promovišući ideje koje su dovele do gasnih komora i 20. vek načinile vremenom nezamislivih patnji miliona ljudi. Jedna od intencija pokretača inicijative je i pritisak na Vladu Hrvatske da ukine finansijsku podršku navedenoj manifestaciji. Upravo se oko pitanja državne podrške blajburškoj komemoraciji vodila višegodišnja bitka između vodećih političkih stranaka u Hrvatskoj – HDZ-a i SDP-a. Prvi su blajburškoj komemoraciji davali državno pokroviteljstvo, identifikujući time de facto čitavo društvo sa poraženim kvislinštvom, dok su drugi ukidali to pokroviteljstvo, praveći, nikad do kraja otvorenu, distancu prema komemorisanju stradanja ustaških formacija u odmazdi Jugoslovenske armije.
Kao istorijski pojam u kulturi sećanja, Blajburg je bio simbol i zbirno ime za stradanje glavnine poraženih jugoslovenskih kvislinških formacija, određenog broja civila, ali i nemačkih vojnika koji su izbegli iz Jugoslavije u vreme završnih borbi za njeno oslobađanje od fašizma. Najbrojniji su bili hrvatski pripadnici ustaškog pokreta i domobranskih jedinica, uz veći broj muslimanskih, srpskih, crnogorskih i slovenačkih kvislinga. Najbrojniji kvislinzi na teritoriji Jugoslavije bile su trupe NDH, procena je da su brojale i do 170.000 ljudi. Predstavnici Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije upućivali su tokom rata više javnih poziva mobilisanim pripadnicima kvislinških vojski da pređu u redove jedinog antifašističkog pokreta u Jugoslaviji – partizana.
U završnim danima rata ključni cilj oružanih snaga Vermahta u Jugoslaviji i snaga NDH koje su se povlačile sa Balkana je bio – umaći izvan dometa partizana, tj. Jugoslovenske armije, kako se ne bi predali njima. Prva, Druga i Treća jugoslovenska armija učestvovale su u poteri za ostacima navedenih kvislinških jedinica. Njihov položaj je bio posebno otežan kada su 13. aprila 1945. Sovjeti zauzeli Beč, dok je u isto vreme došlo i do proboja Sremskog fronta u Jugoslaviji. Kada je pala i tzv. Zvonimirova linija istočno od Zagreba između Drave i Save, koju su Nemci i ustaše bili rešeni nepopustljivo da brane, jedini cilj je bio dokopati se Austrije i predati se zapadnjacima. Naredba ustaške vlade je bila odbacivanje predaje partizanima, što brže povlačenje prema Austriji i predaja Britancima. Cilj je bio jasan – spasiti vođsto i što više vojnih efektiva oružanog sastava NDH za borbu protiv nove Jugoslavije, a uz pretpostavku skorog sukoba između komunističkog Istoka i kapitalističkog Zapada. Slične iluzije o brzom otpočinjanju novog svetskog rata imalo je i vođstvo poraženog četničkog pokreta u to vreme.
Ustaška vlada je napustila Zagreb 4. maja 1945. a Pavelić dva dana kasnije. Uporedo sa povlačenjem vojnih snaga NDH, sejana je panika među stanovništvom kako bi se što veći broj civila podstakao da krene sa ustaškom vojskom. Time je vođstvo jednog zločinačkog pokreta pokušalo da zaštiti sebe, po cenu velikog broja civilnih žrtava, ovoga puta hrvatskih. Neki ustaški ideolozi su taj pokret civila sa ustaškom vojskom egzaltirano okarakterisali „plebiscitom za NDH“. Izvan bilo kakve sumnje, prioritet ustaške vrhuške o predaji vojske Britancima, a ni pod kojim uslovima snagama Jugoslovenske armije, bio je motivisan svešću o razmerama i surovosti počinjenih zločina u NDH koji bi neminovno izazivali odmazdu.
Za vreme povlačenja Nemaca i kvislinga prema Austriji tokom kojeg je pružan i oružani otpor, u Remsu i Berlinu je 7. i 8. maja potpisana bezuslovna kapitulacija Trećeg Rajha. Bezuslovna kapitulacija nije se odnosila samo na nemačke trupe, već i na one pod njihovim nadzorom, dakle, obuhvatala je i ustašku vojsku, koja je kao i ostali morala 8. maja u 23.01 sat da prekine sve „aktivne operacije“ i ostane na zatečenom mestu. To bi značilo predaju oružanih snaga NDH partizanima, odnosno, Jugoslovenskoj armiji. Poslednja zapovest ustaškog vođe, Ante Pavelića bila je da nema predaje partizanima i da se borba nastavlja. Time se vojni i civilni vrh NDH oglušio o akt o kapitulaciji a rat u Jugoslaviji nastavljen je i nakon što je u Evropi bio okončan. Veliki broj kvislinških vojnika, ali i civila stradao je upravo tokom povlačenja u poslednjim danima borbe protiv jugoslovenskih antifašističkih snaga.
Rat u Jugoslaviji i formalno je završen 15. maja 1945. predajom pomenutih kvislinških jedinica. Brojne kontroverze i mitologija ispletena je oko tih nekoliko sati tokom kratkih pregovora i neposredno nakon predaje. Ipak, zahvaljujući svedočenjima aktera sa različitih strana, istoriografija je rekonstruisala tok zbivanja. Svedočenje ključnog čoveka sa jugoslovenske strane, 24-godišnjeg potpukovnika Milana Baste, političkog komesara 51. vojvođanske divizije, u velikoj meri se poklapa sa sećanjima Danijela Crljena, jednog od ključnih ustaških pregovarača na Blajburgu. Britanski učesnici su potvrđivali tu verziju događaja. Toga dana jedan deo ustaških i drugih kvislinških jedinica je bio na austrijskoj teritoriji, dok je deo kolone, verovatno duge između 45 i 60 km, još bio na jugoslovenskoj teritoriji. Ujutro 15. maja 1945. visoko ustaško izaslanstvo počelo je pregovore sa britanskim brigadirom Skotom o predaji. Međutim, na osnovu akta o bezuslovnoj kapitulaciji Nemaca i njihovih saradnika, Britanac im je saopštio da ne može prihvatiti njihovu predaju i da se oni mogu jedino predati jugoslovenskoj vojsci. Tada se u pregovore uključuje i potpukovnik Basta, koji je ustaškim predstavnicima predočio ultimatum da će ukoliko se ne predaju u roku od jednog sata biti izloženi opštem napadu. Bastina nepopustljivost bila je osnažena spremnošću britanskih snaga na tom području da pomognu eventualni napad jugoslovenskih snaga po ustaškim jedinicima koje su odbijale predaju. Upravo je britanski stav sprečio ustaške pregovarače da dalje odugovlače sa predajom uz pokušaje kupovine vremena.
Jedno od ključnih pitanja i potonjih tačaka manipulacije bila je brojnost ljudstva koje se povlačilo i brojevi poginulih u borbama i likvidacijama nakon predaje. Ustaški i proustaški izvori kreću se od 200.000 do 300.000 ljudi, a plima istorijskog revizionizma vinula je broj stradalih na Blajburgu i tzv. Križnom putu do pola miliona i čak 600.000 ljudi. Jugoslovenska istoriografija je operisala brojem od oko 50.000 ustaških, domobranskih i četničkih vojnika koji su se predali partizanima. Milan Basta govori o oko 100.000 vojnika i mnoštvu civila. Komandant Treće armije, Kosta Nađ je govorio, takođe, o 100.000 neprijateljskih vojnika (ustaša, četnika, domobrana, Nemaca…) U Jugoslaviji se 1964. pojavilo i izračunavanje zvaničnog SUBNOR-a o 221.287 zarobljenih neprijateljskih vojnika, od čega je na domaće kvislinge otpadalo 136.834 vojnika, većinom pripadnika oružanih formacija NDH.
Plašeći se osvete, i nemačke i kvislinške jedinice pružale su do 14. maja žestok otpor partizanskoj vojsci, da ne bi bile okružene i zarobljene. Nije teško pretpostaviti da je u tim krvavim borbama stradao veliki broj i vojnika i civila tokom povlačenja. I kao što je faktički nemoguće utvrditi koliko je ljudi stradalo u završnim borbama a koliko ubijeno nakon predaje kvislinga, još je teže utvrditi strukturu stradalih – ko je od njih bio vojnik a ko civil. Ipak, skrupulozna demografska istraživanja Vladimira Žerjavića nije lako osporiti. Prema njegovim računicama, tokom čitavog rata je pobijeno ukupno 125.000 kvislinških i kolaboracionističkih snaga – ustaša, domobrana, pripadnika muslimanskih jedinica. Od toga je 65.000 ubijeno tokom rata, a 60.000 u maju 1945. i nakon toga. Od toga broja, blizu 50.000 je ubijeno na tzv. Križnom putu, dakle, u borbama tokom povlačenja i nakon predaje kao i na samom Blajburgu. Tom broju bi trebalo dodati i ubijene drugih nacionalnosti, oko 10.000 srpskih i slovenačkih kvislinga. Kada je reč o sudbini onih kvislinških vojnika i civila koji su se predali snagama Jugoslovenske armije, nema sumnje da je veliki broj njih, posebno onih koji su pripadali najozloglašenijim ustaškim jedinicama, bio pogubljen već u Sloveniji nakon 15. maja ili da su umirali za vreme dugih marševa ka kažnjeničkim logorima.
Nesumnjivo oštar i masovan obračun sa ostacima kvislinških snaga bio je refleksija neuporedive okrutnosti i sistematičnosti u zločinu koji su počinile snage kolaboracije u Jugoslaviji kao jedne od najraširenijih u okupiranoj Evropi. Masovan obračun sa kvislinštvom nije bio ni samo rezultat odmazde za zločinačke akte počinjene tokom rata. Obezglavljivanje kvislinga, a u prvom redu, najbrojnijih ustaša među njima, bila je i prevencija i garancija da će građanski rat u Jugoslaviji biti okončan. Veliki broj preživelih kvislinga koji se nisu mirili sa novim komunističkim poretkom i državom utemeljenom na antifašističkom vrednosnom konsenzusu, bili bi potencijalna politička i vojna snaga za nastavak rata. Neprekinuta politička ali i teroristička delatnost ustaša ili četnika u emigraciji narednih decenija idu u prilog ovakvoj tvrdnji.
Naposletku, događaji u maju 1945. koji se jednim imenom vezuju za austrijsko mesto Blajburg ne mogu se posmatrati izvan celine ratnog konteksta i fašističke i zločinačke politike NDH, usmerene na istrebljenje Jevreja, Srba i Roma pre svih, ali i zatiranje svakog antifašizma i otpora. Takođe, odmazda nad pripadnicima ustaških jedinica ne može se posmatrati izvan konteksta njihovog odbijanja da se povinuju aktu bezuslovne kapitulacije i pružanju oružanog otpora danima nakon zvaničnog završetka rata u Evropi. Najzad, masovne likvidacije pre svega ustaških ali i drugih kvislinških vojnika ne mogu se interpretirati izvan njihovih jasno izraženih intencija da nastave rat protiv jugoslovenske vojske i države, pokušavajući da se stave u funkciju zapadnih država u očekivanom sukobu protiv onih koji su inklinirali Sovjetskom Savezu.
Zbog masovnih i surovih zločina koji su tokom trajanja NDH počinjeni, kvislinški, u prvom redu najbrojniji ustaški vojnici, ne mogu se posmatrati kao žrtve, a ako bi ih neko i označio kao takve, oni bi mogli biti samo žrtve fašističke i rasističke ideologije ustaškog pokreta koji ih je funkcionalizovao u svrhu sprovođenja jedne duboko i neskriveno zločinačke ideologije i prakse. Vođstvo toga pokreta se prve dve nedelje maja 1945. poslednji put poigralo njihovim životima u sprovođenju očajničkih pokušaja da se preokrene tok istorijskih zbivanja. Kako je to zaključio čuveni američki istoričar hrvatskog porekla, Jozo Tomašević, odgovornost za Blajburg može pasti samo na ustaški režim i njegovog vođu, Pavelića. „Koju god da je cijenu hrvatska nacija platila tijekom i neposredno nakon rata, nju treba pripisati političkim smjernicama te male skupine fašističkih ekstremista…“ Najzad, blajburška mitologija nije utemeljena i ne služi danas prevashodno homogenizaciji nacionalizma, njen primarni cilj od početka je relativizacija ustaških zločina u NDH i nivelisanje istorijske odgovornosti za genocid i Holokaust počinjen u ovoj kvislinškoj paradržavi.
Ako oko broja stradalih na Blajburgu 1945. ima i dilema i disputa, oko događaja na blajburškom polju poslednjih decenija, od početka 90-ih, nema spora. U savremenosti, žrtva je istorijska istina i kontekstualno, racionalno interpretiranje zbivanja s kraja Drugog svetkog rata, dok nesputano trijumfuje nacionalistička i neofašistička ideologija potpomognuta neistinama i mitologijom na opštu radost i egzaltaciju ekstremne desnice širom Evrope. Kako god da se okonča inicijativa tamošnjih socijaldemokrata, austrijska država je sa reakcijom već tragično zakasnila. Veći problem ostaje za samu Hrvatsku u kojoj je nacionalistička ideologija čvrsto utemeljena na dva ugaona kamena – heroizaciji i idealizaciji Domovinskog rata i blajburškom martiriju. Kao i u Srbiji i u Hrvatskoj, konstituisati identitet(e) izvan dominantnih matrica nacionalističke ideologije uslov je izgradnje društva s one strane mržnje i netrpeljivosti. Tek tada će se kreirati pretpostavke za okončanje ratova koji mentalno i dalje traju tražeći nove žrtve.