Banjalučka Sahat-kula sa temeljima iz 16. vijeka srušena 15. decembra 1993. godine, 7 mjeseci nakon rušenja Ferhadije i drugih banjalučkih džamija. Nije obnovljena i ne zna se da li će. Fotografisano 1988. godine
Među hiljadama dokumenata, svjedočanstava i audio-video materijala, u bogatoj arhivi SENSE Centra za tranzicionu pravdu u Puli o rušenju kulturno-istorijskog nasljeđa, koja je predstavljena u Banjoj Luci 25. maja ove godine, naći ćete i nevjerovatni iskaz dat pred Haškim tribunalom, Milana Tupajića, ratnog predsjednik skupštine opštine Sokolac u kojem on bez imalo zadrške i skrivanja, otvoreno i samoubjeđeno izjavljuje: “Kod Srba postoji vjerovanje da gdje nema džamija nema ni muslimanskog naroda i njihovim rušenjem će biti praktično uništen njihov motiv za povratak u ta sela.”
Autor: impulsportal.net
Pregledavajući SENSE-ine arhive, ono što prvo pada u oči jeste količina uništenog kulturno-istorijskog nasljeđa u ovom ratu. Neuporedivo više nego u posljednjem svjetskom ratu na ovim našim prostorima. To govori o pravom karakteru, ciljevima i sredstvima ovog zadnjeg nam rata. Zatim u oči upada sistematičnost i rješenost zločinaca i nametljivo odsustvo bilo kakvog osjećaja krivice, osjećaja da se činilo nešto protivzakonito i neetično. Frapira utisak da, koliko su se republikosrpski ali i drugi ratni zločinci trudili da sakriju i prikriju ratne zločine masovnih pokolja ljudi, toliko su bili neprikriveni u samim aktima razaranja, otvoreni u objašnjavanju svoje namjere i naglašavanju svojih uloga u uništavanju našeg kulturno-istorijskog i vjerskog nasljeđa. Šokira sa kakvom kristalnom jasnoćom i ležernošću republikosrpski etno-fašisti legitmiziraju ciljeve rušenje vjerskih objekata U intervjuu New York Times-u u avgustu 1992. godine Simo Drljača otvoreno deklamuje: “Kod njihovih džamija nije dovoljno da se sruši minaret. Treba da se rastresu temelji, jer se onda više ne može izgraditi nova. Ako to napravite i oni će htjeti da odu. Otići će sami od sebe.” Treba li išta više reći.
Pravdali su svoje divljačke akte na različite načine od pozivanja na navodno srpsku tradiciju i vjerovanja kako “inteligentno” priznaje Tupajić, preko pravdanja da su to bili pritisci i naređenja “odozgo”, do relativizacije u kojoj se ističe kako su tamo negdje uništavane “naše” bogomolje, groblja i spomenici, pa je to što “mi” radimo eto čista retribucija. Tako u intervjuu sa Haškim istražiteljima ratni predsjednik skupštine opštine Banja Luka Predrag Radić pokušava relativizovati rušenje banjalučkih džamija, ističući da to “nije specijalnost Srba”, već je to navodno krenulo iz Slavonije, gdje su rušene srpske crkve, pa evo karavana retribucije stigla u Banja Luku i eto moralo se. U toj relativizaciji sopstvene uloge Radić otkriva da je bio potpuno svjestan projekta, kada kaže: “Ali ро ovome kako ste Vi razumjeli, šta је biо cilj uništavanja džamija? Isto što i cilj uništavanja crkava pravoslavnih, da se zatre vjera, da se ljudi ne vraćaju više tu. То је biо cilj, uništit duho … duhovno tlo i neće se više vratiti ni Srbin tamo, ni ovaj ovamo. То је ludost jedna.” Pa ako je bila ludost što si bio dio nje? U istom razgovoru Radić kuka kako ga je republikosrpska etno-fašistička vrhuška, čiji je i sam nominalno bio dio, pritiskala da sruši banjalučke džamije. Prepodobni Radić sa nekim čudnim shvaćanjem “ponosa” kaže: “…da vam odma’ kažem, Banja Luka je bila poslednja u Republici Srpskoj u kojoj su porušene džamije. Godina dana poslije svih. I to је, to је neprekidno meni na dušu stavljano. Ја sam biо neprekidno kriv prema nekome kako sam ја, kako ја mogu dozvoliti da su džamije tu sve. Sve? Kako ја mogu dozvoliti kao predsjednik opštine, da, kad su sve džamije srušne u Republici Srpskoj samo da su kod mene sve čitave.” A kasnije na insistiranje istražitelja da im kaže ko ga je pritiskao da sruši džamije prepodobni Radić priznaje: “Ја ne znam da li su oni slali njega, ali meni је za vratom neprekidno biо Velibor Ostojić. А on je, otkuda? On је politkom, u najboljem smislu onome nekada ruskom, politički komesar biо, on је iz Fоčе. А inače је biо, biо је gore visoka čivija.”
Tako se udarila mjera republikosrpskog “ponosa” i “nevinosti” u ovom ratu! Prvo ide ono – eto to nisam ja htio ili nismo mi htjeli, ali evo rušilo se u Slavoniji srpsko, pa što ne bi u Banjoj Luci nesrpsko. I ako je tako onda to nije fašizam već osveta? Zatim ide ona – eto pritiskali su ga visoke čivije, te je na kraju popustio i pristao na uništavanja. I otkriva se tu Radić kada za nepresuđenog ratnog zločinca Velibora Ostojića u kojeg on lično upire prstom da ga je pritiskao da pristane na ratni zločin, sa strahopoštovanjem kaže “politkom u najboljem smislu onom nekad ruskom”. Šta je tu “najbolje”? Iako je jasno i glasno istražiteljima priznao da je svjestan šta je bio cilj rušenja džamija i da je bio dio režima koji je rušio, Radić nikada nije ni pomislio da da ostavku, nije se odlučio izvući iz okupirane Banje Luke, nije napustio republiskosrpski etno-fašistički režim, već mu je nastavio služiti i poslije rata, prikrivajući sva svoja saznanja o istrebljenju naših sugrađana nesrpske etikete i uništavanju našeg zajedničkog kulturnog nasljeđa. Šta više ostatke banjalučkih džamija su čistili, iz zemlje temelje čupali, te na smetljišta odvozili, upravo radnici i mašine komunalnog preduzeća čiji je nominalno šef bio prepodobni Radić. Da je prepodobni Radić bio prepodobniji mogao nam je jasnije i dublje kazati nešto o svemu tome i o ulozi Stojana Župljanina i njegovog kuma Srede Vučenovića, danas uglednog preduzetnika u poslovima deminiranja, u uništavanju banjalučke istorije. Umjesto toga Radić samo što nije uskliknuo “ko nas bre zavadi”. E to je FAŠIZAM u svojoj najrafinjenijoj izvedbi.
Ali nije ovo slovo o Radiću, već o ideologiji koja od običnog čovjeka može stvoriti Radića, Brđanina, Kordića, Tupajića, Praljka, Drljaću, Karadžića i ine. Colin Kaiser, vještak na suđenju Radovanu Brđaninu jasno ističe: “Uništavanjem sakralnih objekata šalje se poruka. Jedan dio te poruke glasi: ‘Mi vas ne poštujemo, ne poštujemo vašu vjeru, ne poštujemo vašu kulturu, ni vaš mentalitet’. Drugi dio poruke je ‘mi vas ne želimo’. Kada uvidite urbane obrasce uništavanja poput sravnjivanja sa zemljom, uklanjanja tragova spomenika buldožerom, to je kao da kažete: ‘oni ustvai ovdje nisu ni bili’. Prekrajajući povijest, pišete povijest u kojoj nema drugih.” Ovo što Kaiser opisuje jeste ideologija krvi i tla koja stoji u podamentu fašizma i nacizma. Sam Kaiser na suđenju daje, meni jednu od najpošteniji izjava jednog čovjeka koji dolazi sa Zapada, poštenu u svom pogledu na Balkan kao dio “Evropskih poslova”: “Ne bih da zvučim previše dramatično ili proročki, ali u svim našim društvima, u svim našim pokretima, postoje političke partije, ljudi ili intelektualci koji sanjaju o čišćenju svoje teritorije i pročišćavanju svoje istorije. A, rat u Bosni je pokazao kako se to može sprovesti u djelo, kao i to da je to moguće izvesti.” Kaiser je ipak bio prorok, jer je nepunu deceniju poslije njegovog svjedočenja Brejvik je krenuo u svoj krvavi križarski pohod objavljujući manifest u kojem na više od 100 mjesta pominje RS i srpske ratne zločince, te glorifikuje način na koji su se “ti vitezovi hrišćanstva” kako im tepa razračunavali sa muslimanima i “islamskom opasnošću”. Deceniju poslije Brejvika u polovini zemalja EU ultradesničarske, islamofobne i neonacističke partije i pokreti čine od četvrtine do polovine političkog života a u mnogima su godinama na vlasti. I oni pale džamije!
A kod nas u Jugoslaviji, da bi se izmislila i narodu prodala nova desničarska i neofašistička istorija potrebno je zatrti i uništiti onu objektivnu, naučnu istoriju. Kako? Pa prvo su zatirani komunistički, AVNOJevski, partizanski i revolucionarni spomenici i memorabilije, od brisanja naziva ulica, preko paljenja knjiga do miniranja memorijalnih ploča i spomenika NOB-a. To je počelo 1991. i još se nije završilo. Dakle, prvo su se trebali uništiti temeljni narativi o solidarnosti, zajedništvu, bratstvu i jedinstvu, o revolucionarnoj emancipaciji, slobodi i jednakosti svih građana, naroda i narodnosti Jugoslavije. Zatim ih je trebalo proglasiti lažnim i “nametnutim” i “totalitaristričkim”, da bi se time otvorio prostor za segregaciju, getoizaciju, dehumanizaciju i genocidnu anihilaciju sunarodnika, komšija, sugrađana, radnika i seljaka, nepoželjne vjerske i etničke etikete. Zaboraviti na socijalističko i komunitarno nasljeđe da bi relativizirali fašizam i vaspostavili elemente etno-fašističkih režima u krvi, žici i kamenu.
Nemojmo zaboraviti da je od 27. novembra 1991. godine kada su u klupama skupštine opštine Banja Luke odbornici glasali da se izbriše naziv glavne banjalučke ulice Maršala Tita i zamjeni se etno-imperijalnom figurom Kralja Petra I Karađorđevića “oslobodioca” pa do rušenje banjalučke ljepotice Ferhadije prošlo svega 527 dana. Nakon brisanja temelja bratstva i jedinstva kreće se u smišljeno i divljačko odbacivanje i razaranje nepoželjnog nasljeđa onih “drugih”, koji u antikomunističkoj euforiji više nisu dio kulturno-istorijski i sui generis jednog naroda, već su dehumanizirani “turci”, “balije”, “ustaše”, “šokci”, “latini”, naši arhineprijatelji. Njihovi vjerski objekti nisu više dio naše zajedničke istorije i kulture, već nešto “strano”, “tuđe”, “nesrpsko”, “orijentalno” ili “latinsko-vatikansko”, plod nekakve “zavjere protiv Srba”, urote koja se uvijek može pripisati ono drugoj strain. Razaranje kulturno-istorijskog nasljeđa je imalo za cilj da podjeli ljude, da podvuče i naglasi razliku između “vas” i “nas”, “vašeg” i “našeg” lebensraum-a ili “vaše” i “naše” kulture ili mentaliteta, “orijentalnog” i “hrišćanskog”. Tako decidne, dramatične i oštre kultur-rasističke podjele nisu postojale u Banjoj Luci i Bosni, i bilo je potrebno iskonstruisati. To je san svakog desničara i ultrakonzervativca.
Jer u biti, svi smo govorili i još uvijek govorimo jednim ali policentričnim standardnim jezikom koji je imao i još uvijek ima svoje varijacije koje su daleko manje nego varijacije španskog ili engleskog jezika. Svi smo bili dio jedne te iste kulture, koja je imala svoje regionalne i mikro varijacije, mnogo manje nego što je to slučaj sa francuskom ili američkom kulturom. I danas je to manje više tako. Svi smo živjeli svoje male, nesavršene, nikada dovršene “unutarnje istorije” da se poslužim odličnom sintagmom Ivana Lovrenovića. Unutarnje istorije koju su dijelili svi stanovnici prostora današnje Bosne i Hercegovine kako god su se u nekom trenutku zvali i deklarisali. I još uvijek dijelimo tu istu istoriju. To je za pristojnog desničara nedopustivo.
Zločini protiv naše zajedničke istorije imali su za cilj ne samo proizvesti podjelu, već dugoročno iskonstruisati neke nove etno-nacionalne identitete i razlike između njih podvući mržnjom i krvlju. I tako nastaše tzv. “pansrbi”, “panhrvati” i “panbošnjaci”, tzv. etno-nacije koje nemaju nikakav drugi identitarni sadržaj koji bi ih razlikovao jedni od drugih osim nominalne religijske pripadnosti, partijsko-pučke religioznosti i iskonstruisane mržnje. U Bosni gajiti neki partikularni etno-nacionalni identitet danas, htjeli ili ne htjeli, znači pristati pa čak i perpetuirati mržnju, netoleranciju, nepovjerenje i nekompromisnu podjelu – u suštini znači pristati na etno-fašizam. Sve to sa identitetima u Bosni je otišlo u potpuno krivom smjeru, iznutrilo se od zemaljske istorije Bosne i Hercegovine i poslužilo je i sada služi samo banditima poput Karadžića, Krajišnika, Mate Bobana, Prlića, Čovića, Dodika, Stevandića, Izetbegovića, Silajdžića, Sebije i njihovih kvaziintelektualnih slugana.
U slučaju Srba, nakon svog tog rušenja, ispade da u tzv. “srpsko kulturno-istorijsko nasljeđe” u Banjoj Luci i RS, ulazi sve ono što nismo uništili, zaboravili i zatrli. To je u realnosti vrlo vrlo skromno, falcificirano, maliciozno reinterpretirano i pohabano od stalnog korištenja. Cijela RSovska i novobanjalučka kulturno-istorijska prezentacija se svodi na 12 godina Vrbaske banovine, na kultur-rasističko čitanje Andrića i Kočića, na neofašističko ignorisanje ili dehumanizaranje bosansko-hercegovačkih muslimana i osmanskog nasljeđa, na glorifikaciju nekakvih lokalnih hadjuka i na srbiziranje istorije Bosne, izmišljanjem neke “srpske Bosne” Nemanjića, Kulinove povelje na srpskom jeziku i konstrukcijom kosovskog mita u Andrićgradu. Tako pansrpski kleronacionalizam ustvari za bosanske Srbe konstruiše novi republikosrpski ili pansrpski identitet, koji ih treba odcjepiti od Bosne, od Hercegovine, od Like, od Dalmacije, od Slavonije i pretvoriti ih u pansrpske zombije. Nema više politkoma Velibora Ostojića, alit u je politkom Nemanja Kusturica.
To je u RS-u još uvijek dominatna kulturno-politička matrica. Dovoljno je samo otići u republikosprske muzeje, galerije, kulturno-ideološke institucije, ili pažljivije sagledati tu RS-ovsku kampanju za kandidaturu Banja Luke za evropsku prestonicu kulture. Količina institucionalnog i sistematičnog zatiranja i ignorisanja istorijskih slojeva i kulturnog nasljeđa Banja Luke, Bosanske Krajine ili cijele Bosne je ravna Gebelsovim propagandistima i nacističkim kreatorima doktrine o “Übermensch-u”. Kusturičin Andrićgrad je kruna tih napora. Zaista ne znam kako jedan grad koji je kao ova nova Banja Luka prestonica zaborava i kulturocida može i pomisliti da bude kandidat za evropsku prestonicu kulture. No to nije pitanje za mene već za one koji o tome odlučuju.
Ovaj rat nije bio rat plemena i međusobnih retribucija, niti samo građanski rat. Ono što nam SENSE-in narativ i arhiv govore jeste da je ovaj rat je bio projekat zatiranje istorije i sjećanja, rat za konstrukciju novih identiteta, konstrukciju nove etno-fašističke matrice memorije i neke nove alternativne ultradesničarske istorije, koja se u svojoj cijelini i vrijednosno-etičkom toku zaista nije desila onako kako nam je danas žele prezentovati panosrpski, panhrvatski ili panbošnjački kleronacionalisti. Budimo iskreni i priznajmo da je velikosrpski etno-fašizam u tome bio primarni inicijator, neosporni lider i gospodar rata i mira. Rat je započeo kao pansrpski velikodržavni projekat uzimanja od Jugoslavenske federacije onoga što su Karadžićevi etno-fašisti i Miloševićeva crno-crvena koalicija mislili, a i sada misle da je “srpski grunt”. Taj grunt je trebalo okolčiti i markirati zatiranjem nepoželjnih kulturnih simbola i fabrikovanjem poželjnih pravoslavnih svetosavskih, novosrpskih narativa i markera. Pansrpski radikalizam je bio odlučujući faktor agresije nošen pod a) zlokobnim Ćosićevim tragizmom, kosovskim mitom, jasenovačkom viktimizacijom i vječnim srpskim fantazmom zaokruživanja etnoekskluzivnog “srpskog državnog teritorija” i pod b) skoro cjelokupnim arsenalom JNA i najznačjanijim dijelom obavještajnog i diplomatskog aparata bivše Jugoslavije. Naravno ovo neće moći nikada ekskulpirati etno-fašizme prisutne i probuđene u druga dva kleronacionalistička korpusa, pogotovo herceg-bosansku zločinačku kliku, ali će im dati pravo mjesto u istoriji zločinačkog rata Srbije protiv svojih susjeda.
Novi balkanski fašisti, oličeni kleronacionalističkim i narodnjačkim partijama, ali skriveni i u nominalno “lijevim” partijama, i 23 godine nakon rata koriste selektovane fragmente istoriografije i nalaze istorijske nauke, a onda ih potpuno izolovano od konteksta i dominantnih tokova jednog vremena, reinterpretiraju na način da nam konstruišu neku novu “paralelenu istoriju”, kako ju je na okruglom stolu u Tuzli 26. maja ove godine definisala istoričarka Latinla Perović. Ta nova “paralelna istorija” je kod svih etno-fašizama u postjugoslovenskom prostoru bez izuzetka, u funkciji legitimizacije onih istorijskih domaćih fašizama i kolaboracija sa nacizmom – ustaštva, muslimanskog handžarstva, nedićevog, dražinog ili ljotićevog četništva i drugih. U funkciji su stvaranja ideološkog i političkog prostora u kojem će ti istorijski fašizmi postati legitimni, poželjni, vrijednosno-etički ispravni i glorifikacije vrijedni dijelovi naših novih “nacionalnih istorija”. Postjugolsovenski kleronacionalizmi prolaze kroz zakašnjelu, ali posljednju fazu svoje fašizacije koja je počela sredinom 1980tih ali kraj joj se ne nazire. Ustvari kraj se nazira, ali nije nimalo lijep. Posljednjih 200 godina balkanske istorije nam se opet pred očima nagomilava i nabreškava u gustim slojevima narativa koji nam se sabijaju ne više u prostor decenije ili godine, već u prostor jednog mjeseca i sedmice. To sabijanje 200 godine istorije u jednu sedmicu mora negdje i nekad eksplodirati.