Šestog jula 1937. godine, tokom bitke za Brunete, 24 kilometra zapadno od Madrida, ubijen je Blagoje Parović, politički komesar XIII internacionalne brigade, obućarski radnik, revolucionar i aktivni sindikalni organizator.
Blagoje Parović u Španiji. Iz knjige „Naši Španci: zbornik fotografija i dokumenata o učešću jugoslovenskih dobrovoljaca u španskom ratu 1936-1939,“ Ljubljana, 1961.
Šestog jula ove godine navršilo se osamdeset godina od pogibije istaknutog komuniste Blagoja Parovića, a tačne okolnosti njegove smrti ostale su nerazjašnjene. Vreme je da se razmotre sve činjenice o njegovoj pogibiji.
Šestog jula 1937. godine, tokom bitke za Brunete, 24 kilometra zapadno od Madrida, ubijen je Blagoje Parović, politički komesar XIII internacionalne brigade, obućarski radnik, revolucionar i aktivni sindikalni organizator. Rodom iz Nevesinja, Parović je bio član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) od 1923. godine, a 1934. godine postao je član njenog Politbiroa. Sa te pozicije ga je smenila Kominterna u januaru 1936. godine. Razlog smene bila je afera sa zvaničnicom Sovjetske ambasade u Budimpešti, koja se smatrala za kršenje konspirativnih pravila kako partije, tako i ambasade. [1] U to vreme, i sam je bio oštar kritičar grešaka u konspirativnom radu koje je uočio tokom svog boravka u zemlji u leto 1935. godine.[2] Njegova kritika opravdana je serijom hapšenja koja su potresla partiju u drugoj polovini godine. Uprkos tome, 1936. godinu proveo je u nezavidnom položaju, te je bio čest predmet kritike Kominterne.[3] U aprilu 1937. godine stigao je u Španiju i preuzeo dužnost predstavnika Centralnog komiteta KPJ pri Internacionalnim brigadama. Njegov zadatak bio je da održava vezu između boraca i CK Partije. 1. jula imenovan je na mesto političkog komesara XIII internacionalne brigade i ubrzo poslat u bitku, te je poginuo već prvog dana bitke za Brunete. Činjenica da je Parović u trenutku svoje pogibije bio u nemilosti Kominterne dovela je do pojave mnogih kontroverzi i nagađanja o okolnostima njegove smrti. Iako, usled nedostupnosti nekih izvora, naročito iz Moskve, nije lako doneti konačan zaključak, određen broj autora je na osnovu okolnosti njegove pogibije počeo da zastupa tezu da se radi o atentatu. Na osnovu postojeće građe, moguće je kritički sagledati ove teorije i izvući određene zaključke o Parovićevoj pogibiji.
One fantastičnije teorije zavere predstavljaju Josipa Broza Tita kao glavnog krivca za smrt Parovića, jer ga je navodno smatrao za najvećeg rivala u preuzimanju rukovodstva partije nakon hapšenja Milana Gorkića.[4] Ove neozbiljne teorije ne uzimaju u obzir da je Gorkić uhapšen u Moskvi skoro mesec i po dana nakon pogibije Blagoja Parovića, što znači da u tom trenutku nije moglo biti rivalstva za mesto generalnog sekretara KPJ, jer to mesto nije ni bilo upražnjeno. Pavluško Imširović čak navodi da je Parović izabran za novog generalnog sekretara KPJ od strane španskih boraca 1938. godine,[5] iako je u tom trenutku Parović bio mrtav već godinu dana, što su jugoslovenski interbrigadisti dobro znali. Sličnu teoriju je u medijima zastupao novinar Pero Simić, koji tvrdi da je Vladimir Dedijer rekao da mu je Leo Mates rekao da je Tito Anki Butorac rekao da je Parovića „poslao u smrt“. Osim što se radi o priči iz treće ruke, vredi napomenuti i da Mates nije bio u Španiji. Druga ničim zasnovana pretpostavka jeste da je ubica Parovića bio Vlajko Begović,[6] što se navodno „dokazuje” time što je Begović fotografisao mrtvog Parovića nakon bitke, te je ta fotografija onda navodno poslata (NKVD-u ili Titu[7]) kao dokaz o Parovićevoj egzekuciji. Na stranu činjenica da se fotografisanje leša ne može uzeti kao dokaz da je fotograf ujedno i ubica, Begović je toga dana fotografisao ni manje ni više nego deset drugih leševa, uključujući i jednog konja.[8] Dakle, ili je Begović vanserijski efikasan atentator ili je jednostavno fotografisao poprište bitke nakon njenog završetka. Iako su Begovićeve veze sa obaveštajnim strukturama do sada sasvim poznate u istorijskoj literaturi,[9] ne postoji nijedan dokaz da je on ubio Blagoja Parovića.
Jedini ugledni autori koji navode da je Parović možda ubijen su Titov biograf Vladimir Dedijer i istoričari Branko Petranović i Momčilo Zečević. Međutim, Dedijerov jedini izvor je izjava koju mu je dao Nikola Kovačević-Čudnovski,[10] koji je bio u opoziciji Titu u Španiji i koji je 1948. godine zatvoren na Golom otoku, što dovodi u sumnju objektivnost njegovih tvrdnji.[11] Još značajnije, Lazar Udovički, u to vreme predsednik Udruženja španskih boraca, istakao je da Kovačević uopšte nije ni bio prisutan na frontu u vreme Parovićeve pogibije i da stoga nije mogao da vidi navodne tragove baruta na njegovim leđima kao što je tvrdio.[12] Petranović i Zečević su oprezniji od Dedijera, te samo kažu da „postoje sumnje da je SSSR umešan i u podmuklo likvidiranje jugoslovenskih revolucionara u Španiji“.[13] Drugi uticajni jugoslovenski komunisti u Španiji, kao na primer Parovićev naslednik na mestu predstavnika CK KPJ u Španiji, Božidar Maslarić, u svojim sećanjima takođe izražavaju sumnju da je Parović ubijen.[14] Međutim, Maslarić sam kaže da je došao u Brunete tek dan nakon pogibije Parovića i nije video njegov leš pre sahrane, te je mogao da čuje te glasine samo iz druge ruke.
Još jedna važna činjenica koja ide protiv teze da je CK KPJ bio direktno umešan u smrt Blagoja Parovića vezana je za njegovo postavljanje na mesto političkog komesara XIII internacionalne brigade i odluku da bude poslat u bitku za Brunete. Na taj položaj su ga postavili André Marty i Luigi Longo, bez prethodne konsultacije sa CK KPJ, i to tek kao drugi izbor, jer je njihov kandidat, nemački pisac Gustav Regler, još uvek bio u bolnici gde se oporavljao od ranije zadobijenih rana.[15] Zbog svega ovoga, jedina preostala ozbiljna pretpostavka mogla bi da bude da plan za eliminaciju Parovića jeste postojao, ali da nije ubijen od strane komunista, nego jednostavno poslat u Španiju jer je postojala velika verovatnoća da tamo bude ubijen (oko 550 od skoro 1700 jugoslovenskih dobrovoljaca ostavilo je svoje kosti na frontovima Španije). Ovakav plan bio bi posledica navodnog rivalstva i neslaganja Parovića sa tadašnjim generalnim sekretarom KPJ, Milanom Gorkićem. Ovu teoriju zastupao je Todor Vujasinović, rani biograf Parovića, koji je tvrdio da ga je Gorkić poslao u Španiju jer ga je smatrao za opasnog protivnika.[16]
Međutim, ni ova pretpostavka ne počiva na jakim osnovama. Štaviše, izvori pokazuju izrazito pristan odnos između Gorkića i Parovića, naročito u periodu od marta do jula 1937. godine. Ako je postojao pojedinac među jugoslovenskim interbrigadistima na kojeg je Gorkić gledao sa sumnjom, bio je to Vladimir Ćopić, a ne Blagoje Parović. Ćopić i Gorkić su nakon Aprilskog plenuma 1936. godine bili vatreni protivnici. Sa druge strane, Parović je bio jedan od Gorkićevih najbližih saradnika tokom 1935. godine i ostao je blizak Gorkiću uprkos tome što je pao u nemilost Kominterne početkom 1936. Gorkić se posebno interesovao za Parovićev slučaj i iskazao zadovoljstvo što Parović nije izbačen iz KPJ zbog kršenja partijske discipline.[17] Po Kardeljevim sećanjima, kada je Kominterna nakon Aprilskog plenuma napala Gorkićeve protivnike, na udaru se našao i Parović.[18] Međutim, Kardelj jedini spominje Parovića kao Gorkićevog konkurenta, dok svi drugi izvori navode da su vinovnici napada na Gorkića bili Vladimir Ćopić, Štefek Cvijić i Karlo Hudomal.[19] Istoričari Nikita Bondarev i Ivan Očak citiraju brojne izveštaje Kominterne koji direktno okrivljuju Ćopića i Cvijića, ali se ni u jednom od njih Parović ne pominje kao predmet kritike.[20] U narednoj godini, Gorkić i Parović nastavili su blisku saradnju. Na sednici Centralnog komiteta 15. marta 1937. godine, Gorkić se lično ponudio da zajedno sa Parovićem ode u Španiju.[21] Razlog Gorkićeve želje da ode u Španiju bio je upravo strah od Vladimira Ćopića i njegovog „antipartijskog“ rada. Jugoslovenski dobrovoljci Jovan Martinović-Mališić, Dragotin Gustinčič i Dimitrije Stanisavljević Krka već su se žalili CK da je između njih i Ćopića došlo do konflikta usled njegovog stava prema CK.[22] Ćopić je smatrao da je Gorkić lično kriv za njegov loš položaj u Kominterni. Nakon Aprilskog plenuma, smenjen je ne samo sa funkcije člana Politbiroa CK KPJ, nego i sa funkcije predstavnika Komunističke partije Čehoslovačke pri Kominterni. Tvrdio je da mu zbog Gorkića nije ostao drugi izbor nego da ode u Španiju da se dokaže i da se navodno drži podalje od unutarpartijskih borbi.[23] Gorkić je, čini se, bio pomirljiviji, i očekivao je da Parović umiri Ćopića, a ne da ga ponovo partijski kazni.[24] Parović je iz Španije izveštavao o uspehu svoje misije, navodeći da je Ćopić oran da ode na front i da se posveti borbi, te da se neće više sukobljavati sa rukovodstvom partije. Zauzvrat, pokazao je Ćopiću prvomajsko izdanje „Proletera“ sa fotografijom njega na konju, time dokazujući da mu CK ponovo ukazuje poštovanje.[25]
Pošto izgleda da su Gorkić i Parović bili izrazito bliski, da je Gorkić računao na njegovu pomoć pri rešavanju problema Vladimira Ćopića, kojeg se mnogo više bojao, i da Tito nije bio u poziciji moći koja bi mu omogućila da naredi atentat na Parovića čak i da je tako nešto želeo, može se zaključiti da su optužbe da je Parović ubijen od strane svojih drugova komunista potpuno neosnovane. Ne postoji nijedan merodavan izvor koji bi uputio na takav zaključak, a sva objašnjenja autora koji tvrde da Parović jeste ubijen ne počivaju na jasno utvrđenim činjenicama, nego na lako oborivim pretpostavkama. Blagoje Parović poginuo je herojskom smrću u bici za Brunete, vodeći svoje vojnike u boj protiv Frankovih nacionalističkih trupa. Ideja da je Parović ubijen najverovatnije je potekla iz paranoične atmosfere koja je nastala Gorkićevim hapšenjem u Moskvi avgusta 1937. godine. U prilog tome ide i činjenica da su najistaknutiji pobornici teorije o Parovićevom ubistvu bili ljudi koji su došli u sukob sa Titovim privremenim rukovodstvom jer su ih smatrali za „gorkićevce“ (poput Nikole Kovačevića) i koji su se bojali da će i oni sami biti ubijeni na frontu. U tom trenutku, niko nijednom nije optužio Tita lično, nego se ta optužba stavljala na teret celom tom kolektivu, kao ljudima koji su tobože bili bliski Gorkiću, kojem je tobože bilo u interesu da Parović pogine. Optuživanje samog Tita poteklo je od kasnijih revizionista, vrlo često publicista, političkih disidenata i istraživača amatera, koji nisu umeli (ili hteli) da kritički protumače dostupne izvore i tako razumeju sve okolnosti Parovićeve pogibije.
[1] Đorđe O. Piljević, Blagoje Parović, čovek ideja i akcije (Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2001), 543.
[2] Piljević, Blagoje Parović, 539.
[3] Petar Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki (Beograd: Nova knjiga, 1989), 201.
[4] Pavluško Imširović, „Predgovor – Borba protiv trockizma u KP Jugoslavije“ u Žan Žak Mari, Trockizam i trockisti (Beograd: Polinom, 2011), 10.
[5] Imširović, „Predgovor,“ 10.
„Predgovor,“ „Predgovor,“ 10 i Pero Simić, Tito – fenomen 20. veka (Beograd: Službeni glasnik, 2011), 88.
[7] Simić, Tito – fenomen 20. veka, 88.
[8] Čitava zbirka Begovićevih ratnih fotografija (pod njegovim španskim pseudonimom Vladimir Stefanović) je digizalizovana i dostupna na internetu, te joj se može pristupiti ovde.
[9] Bio je na čelu kontraobaveštajne službe Interbrigada, SIM-a. Vidi Vjeran Pavlaković, Yugoslav Volunteers in the Spanish Civil War (Beograd: Fondacija Rosa Luxemburg, 2016), 61. Božidar Maslarić iznosi ovu tvrdnju u pismu Titu iz februara 1938. godine, gde navodi da Stefanović (Begović) radi „na specijalnom poslu.“ U istom pismu se Maslarić žali da je Begović odbijao saradnju sa njim kao predstavnikom Tita i privremenog CK, što ozbiljno dovodi u sumnju da bi isti taj Begović samo pola godine ranije slepo poslušao tobožnju naredbu tih ljudi da ubije jednog od članova CK. Arhiv Jugoslavije (AJ), fond Komunistička Internacionala (790/1 KI), sign. 1938/12, Pismo br. 1 za Ota.
[10] Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, tom 2 (Zagreb: Mladost, 1981), 319-320.
[11] Za detaljniji opis sukoba između Kovačevića i rukovodstva KPJ, vidi Milan Radanović, „Jugoslovenski interbrigadisti pred Kontrolnom komisijom CK KPJ 1945-1949.“ diplomski rad, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Odeljenje za istoriju, septembar 2016.
[12] Pavlaković, Yugoslav Volunteers in the Spanish Civil War, 68-69.
[13] Branko Petranović and Momčilo Zečević, ur., Jugoslavija 1918-1988: Tematska zbirka dokumenata (Beograd: Rad, 1988), 409.
[14] AJ, fond Memoarska građa (516 MG), sign. 1489/5, Intervju sa Božidarom Maslarićem, 51.
[15] Piljević, Blagoje Parović, 577.
[16] Todor Vujasinović, ur., Blagoje Parović: Građa za biografiju (Sarajevo: Narodna prosvjeta, 1955), 19. Navedeno u Pavlaković, Yugoslav Volunteers in the Spanish Civil War, 68.
[17] Nadežda Jovanović, “Milan Gorkić (prilog za biografiju),” Istorija 20. veka, 1 (1983), 41-42.
[18] Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki, 201.
[19] Phyllis Auty, Tito: A Biography (New York: McGraw-Hill, 1970), 109.
[20] Nikita Bondarev, Misterija Tito: moskovske godine (Beograd: Čigoja štampa, 2013), 182 i Ivan Očak, Vojnik revolucije, Život i rad Vladimira Ćopića (Zagreb: Spektar, 1980), 268-271.
[21] Jovanović, “Milan Gorkić,” 53.
[22] Jovanović, “Milan Gorkić,” 53.
[23] AJ, 516 MG, kutija 50, 2175/3, Stevan Belić, Sećanja iz revolucionarne delatnosti, knjiga 3, 76.
[24] Jovanović, “Milan Gorkić,” 53.
[25] Nadežda Jovanović, “Milan Gorkić o ratu u Španiji,” Vojnoistorijski glasnik, XXXIX, 1 (1988), 198.