Od majke i domaćice, preko borca za jednaka prava, do savremene žene, napravljen je veliki korak u evoluciji ženskih prava. U ne tako dalekoj prošlosti, žene u zapadnom društvu izborile su se protiv ograničenja koja se u današnje vreme smatraju besmislenim, a koja su tada osporavala pravo žena na jednakost u mnogim pitanjima.
U borbi za prava, žena je pretrpela istorijske preokrete, pobede i poraze. Ipak, današnja situacija je za mnoge još uvek daleko od savršene.
BBC je u čast svog izdanja „100 žena“ podsetio čitaoce na neke stvari koje ženama nisu bile dozvoljene u većini zapadnih zemalja pre sto godina, a koje se u današnje vreme, u većini tih zemalja, smatraju osnovnim pravom.
1. Sloboda izbora u oblačenju
„Kada sam imala 12 ili 13 godina, postalo je moderno da žene nose pantalone. Jednog dana, majka je donela kući dva para pantalona, ali joj je otac rekao da ih nikako ne sme obući, zato što je u našoj kući on taj koji nosi pantalone“, priseća se Klaribel Alegrija, pesnikinja iz Nikaragve, rođena 1924. godine. Ovaj primer ukazuje na to kako su moralne norme, tradicija i ustaljene uloge oba pola kroz istoriju ograničavale slobodu žena da se obuku po svojoj želji.
Pre početka 20. veka, kada su pantalone počele da se smatraju prigodnom odećom za žene, u zapadnom društvu smatralo se da samo muškarci mogu nositi pantalone. Koliko su striktne bile norme oblačenja u nekim mestima, pokazuje primer Luise Kapetiljo, feministkinje iz Portorika, koja je u Havani uhapšena zbog nošenja pantalona u javnosti.
Ana Katalina Rejes, profesorka istorije sa Kolumbijskog nacionalnog univerziteta, predstavlja još jedan primer ovakvih ograničenja: „Pročitala sam jedan ugovor iz 1923. godine u kome se jedna učiteljica obavezuje da se neće udati, da neće pušiti, piti pivo, nositi odeću u jarkim bojama i da će uvek oblačiti dve podsuknje“.
„Moralne norme koje se tiču žena u zapadnom društvu počele su da se menjanju tek 20-ih i 30-ih godina prošlog veka, u velikim gradovima, kao što su Njujork i Pariz. Javila se velika promena u načinu na koji je žena predstavljena, najpre u srednjoj klasi“, objašnjava Isabel Morant, profesorka na Univerzitetu u Valensiji i urednica kolekcije „Istorija žena u Španiji i Latinskoj Americi“.
Žene su počele sa skraćuju kosu, da nose kraće suknje i da izlaze same u šetnju. Promene su se uvodile postepeno.
Pet Nikson je bila prva Prva dama SAD-a, koja je obukla pantalone u javnosti, 1972. godine. Zanimljivo je da je Francuska tek 2013. godine ukinula zastarelu zabranu nošenja pantalona u Parizu. Iako moralne norme još uvek vrše veliki pritisak na fizički izgled žene, one u današnje vreme imaju mnogo veću slobodu, nego pre sto godina.
2. Glasanje
Glasanje je u današnje vreme osnovno pravo u mnogim delovima sveta. Međutim, pre sto godina, u mnogim zemljama žene nisu imale pravo da glasaju. Ženama je po prvi put dozvoljeno da glasaju 1893. godine na Novom Zelandu.
Australija, Finska, Norveška i Danska su usvojile ovaj zakon između 1902. i 1915. godine. Ujedinjeno Kraljevstvo je to učinilo 1918. godine, ali su pravo da glasaju imale samo žene starije od 30 godina, koje su (one ili njihov supružnik) ispunjavale određene imovinske zahteve.
Međutim, prošlo je mnogo godina dok ovaj zakon nije došao u Latinsku Ameriku. Prva zemlja u ovom regionu u kojoj su žene mogle da glasaju bila je Urugvaj. To se desilo 3. jula 1927. godine, na lokalnom biralištu u mestu Sero Ćato, u centralnom delu zemlje. Ipak, prva latinoamerička zemlja koja je zvanično usvojila zakon o ženskom glasanju, bila je Ekvador, 1929. godine. Pravo na glasanje imale su samo pismene žene starije od 21 godine.
3. Učestvovanje u oružanim snagama
„Uprkos mitovima i pričama o ratnicama, učestvovanje žena u stvarnim ratovima i borbama predstavlja šablon isključenja i izostavljanja“, objašnjava Elena Karejras, profesorka na Lisabonskom univerzitetskom Institutu, u svojoj knjizi „Rod i vojska: žene u oružanim snagama u zapadnim demokratijama“.
U zemljama NATO-a, regrutovanje žena u vojsci započeto je početkom 70-ih godina. Pioniri u ovom projektu bili su: SAD, Kanada, Danska i Francuska. Krajem 70-ih i početkom 80-ih godina i druge zemlje su počele da slede njihov primer.
U Nemačkoj su tek 2000. godine žene dostigle potpuni vojni status. Ograničenja su trajala dugi niz godina i javljala su se u različitim oblastima. Prva zemlja NATO-a, koja je dozvolila ženama da rade u podmornicama bila je Norveška, 2000. godine. U mnogim zemljama Latinske Amerike, žene nisu mogle da stupe u vojnu službu sve do 90-ih i 2000-ih godina.
4. Razvod
U današnje vreme, u nekim zemljama kao što je Španija, jedini zahtev koji treba ispuniti da bi se dobio razvod je da je prošlo tri meseca od sklapanja braka. Ipak, kroz istoriju, razvod su pratile brojne poteškoće.
„Ne mogu da se setim nijedne zemlje u kojoj je žena pre sto godina mogla da se razvede navodeći iste razloge i sa istom lakoćom, kao i muškarac“, navodi Stefani Kunc, penzionisana profesorka istorije i porodičnih nauka na Državnom univerzitetu u Evergrinu i autorka knjige „Priča o jednom braku“.
„Žene su morale da preživljavaju fizičko nasilje ili preljubu ili čak, obe stvari istovremeno. Bile su neizbežno prisiljene na seksualne odnose, zato što se silovanjem smatrao samo prisiljeni odnos sa nekim sa kim niste u braku“, objašnjava.
U Ujedinjenom Kraljevstvu, pre 1914. godine, razvod se smatrao veoma neobičnom pojavom i predstavljao je pravi skandal. Porodični zakon iz 1923. godine dozvolio je po prvi put ženama da zatraže razvod u slučaju preljube supružnika, što je do tada samo muškarcima bilo dozvoljeno.
Kako navodi britanski Parlament, još jedan zakon, iz 1937. godine, proširio je listu mogućih razloga za podnošenje zahteva za razvod: okrutno postupanje, napuštanje doma i neizlečiva psihička nestabilnost.
Prema rečima Stefani Kunc, najveća promena bila je podnošenje zahteva za razvod bez navođenja razloga. To se desilo u Rusiji nakon Oktobarske revolucije, 1917. godine. Ipak, u SAD-u se na ovo čekalo sve do 1969. godine, kada je Kalifornija postala prva američka država koja je dozvolila ovakav razvod.
Čile je poslednja zemlja Latinske Amerike koja je legalizovala razvod, 2004. godine. Usvajanje zakona o razvodu „išlo je u korist ženama, ali ne svima podjednako“, objašnjava Morant. „U početku su najviše koristi imale ekonomski nezavisne žene“, dodaje.
5. Legalni abortus
Mišljenje o abortusu se menjalo kroz istoriju. Kako navodi američki istoričar Vern L. Bulou u „Enciklopediji o kontroli nataliteta“ iz 2001. godine, kod Grka je abortus bio deo zvanične politike.
„Oksfordska enciklopedija o ženama u svetskoj istoriji“ otkriva da je abortus krajem 19. veka proglašen nezakonitim u Sjedinjenim Američkim Državama. U Norveškoj su oni koji su pomagali ženi da izvrši abortus mogli završiti u zatvoru, a u Nemačkoj su abortusi bili dozvoljeni isključivo iz zdravstvenih razloga.
Izuzetak je bio Sovjetski Savez, u kojem je 1920. godine bio dozvoljen besplatan abortus u bolnicama. Uprkos tome, 1935. godine, Josif Staljin ga je ponovo proglasio nezakonitim. Naredna zemlja koja je legalizovala abortus bio je Island, 1934. godine. Najveći stepen legalizacije desio se krajem 60-ih godina, zahvaljujući zakonskim promenama u Sjedinjenim Američkim Državama, Zapadnoj Evropi i Izraelu.
Zakoni o abortusu su pretrpeli brojne preokrete. U današnje vreme, abortus je zabranjen u mnogim zemljama, u nekima bez izuzetaka. U sedam zemalja Latinske Amerike abortus je i danas u potpunosti nezakonit. To su: Čile, Nikaragva, Honduras, Dominikanska Republika, Surinam, Haiti i El Salvador.
6. Upravljanje sopstvenom imovinom u braku
Žene nisu oduvek imale pravo da dobiju nasledstvo, da podnesu sudsku tužbu ili da učestvuju u zaključivanju ugovora. U Sjedinjenim Američkim Državama, ovo pravo je po prvi put dodeljeno udatim ženama 1848. godine, kada je u Njujorku odobren Zakon o imovini udatih žena. Iako su u Latinskoj Americi žene početkom 20. veka mogle da nasleđuju i imaju sopstvenu imovinu, u većini zemalja nisu mogle da upravljaju svojom imovinom ukoliko su bile udate. U nekim zemljama žene su pre dobile pravo da glasaju nego da upravljaju svojom imovinom.
„Neudate žene imale su ista imovinska prava kao i muškarci“, objašnjava Karmen Dijana Dere, penzionisana profesorka iz Centra za latinoameričke studije na Univerzitetu u Floridi. Prema knjizi Karmen Dere i Magdalene Leon de Leal pod nazivom „Jačanje ženske moći: zemlja i imovinsko pravo u Latinskoj Americi“, prve zemlje u Latinskoj Americi koje su priznale pravo upravljanja imovinom su: Kostarika (1887), El Salvador (1902) i Nikaragva (1904), a poslednja je bila Gvatemala (1986).
Uprkos svim naprecima, žene su i dalje decenijama zavisile od svojih muževa. U Kolumbiji je muž sve do 1974. godine jedini imao pravo da odluči gde ce bračni par živeti. U nekim latinoameričkim zemljama, kao što je Ekvador, muževljevo pravo nad ženom i njenom imovinom održalo se do 1970. godine.
7. Pravo na odlučivanje o proširenju porodice
Katolička crkva je tokom srednjeg veka počela da osuđuje svaki metod koji je sprečavao začeće. Papa Inoćentije VIII je 1484. godine svrstao kontracepciju u aktivnosti svojstvene vešticama, čiji je progon odobrio izdajući papsku bulu Summis desiderantes affectibus. Iako se nastanak i upotreba kontraceptivnih metoda javlja još u dalekoj prošlosti, zakoni o ovom pitanju su se vremenom menjali.
Kontracepcija je u Sjedinjenim Američkim Državama tokom većeg dela 19. veka bila zakonita, ali je Kongres 1873. godine proglasio prodaju kontraceptivnih sredstava nezakonitom na federalnom nivou. Tokom 60-ih godina trideset država je još uvek imalo zakone koji zabranjuju prodaju i reklamiranje kontraceptivnih sredstava. Odbojnost određenih vlada prema kontraceptivnim sredstvima prikazana je u brojnim primerima među kojima se ističe Argentina, gde je Vojna hunta koja je bila na vlasti od 1976. do 1983. godine izdala dekret kojim zabranjuje bilo koji metod kontrolisanja nataliteta.
Napori aktivistkinja kao što je Margaret Sendžer, zagarantovali su ženama u Sjedinjenim Američkim Državama pravo na odlučivanje o proširenju porodice. Razvoj koncepta o upotrebi pilula koji je sama Sendžer u početku promovisala, značajno je povećao dostupnost kontraceptivnih sredstava u zapadnim zemljama od 1960. godine. Nisu svi bili zadovoljni ovim napretkom. Francuska nije dozvolila prodaju kontraceptivnih pilula sve do odobrenja Novirtovog zakona 1967. godine, koji je naišao na žestoko protivljenje određenih sektora.
U narednim decenijama, naučna istraživanja su nastavila sa otkrivanjem novih metoda. Ovi napreci u medicini, kao i zabrinutost zbog ubrzanog rasta nataliteta i njegovog uticaja na resurse, izazvali su velike političke promene povodom ovog pitanja u Latinskoj Americi. „Većina vlada u Latinskoj Americi i na Karibima olakšala je nabavku kontraceptivnih sredstava od početka 70-ih godina 20. veka“, objašnjavaju iz Ujedinjenih nacija.
Izvor: BBC
Prevod: Aeksandra Rilak, iSerbia