Prije 78 godina Drvarčani su se, među prvima u porobljenoj Evropi, digli protiv Hitlera, a prije 23 godine novi “oslobodioci” su srušili partizanski spomenik, koji ni danas nije obnovljen.
Kada će čuveni monument, poznat kao “četiri kraka”, biti obnovljen i da li će se to ikad desiti, danas u Drvaru niko ne zna. Zna se, međutim, da su ovo djelo hrvatskog vajara Marijana Kockovića, koje je junački preživjelo i posljednji rat u BiH, srušili – hrvatski vojnici i to 1996. godine, nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma.
– Oni i danas tvrde da su 13. septembra 1995. “oslobodili” Drvar. Za nas je to bio pad grada. Cjelokupno stanovništvo, a skoro 99 odsto stanovnika su bili Srbi, tada je protjerano – kaže Dušica Runić, načelnica Drvara.
Ipak, “branitelji – oslobodioci”, koji su nekadašnji Titov Grad heroj oslobodili od stanovništva, i danas, nakon povratka Srba, u Drvaru, koji je deklarativno antifašistički grad, imaju spomen obilježje. Istina skromno, ali ga imaju.
Kraju se privodi i gradnja monumentalnog spomen krsta u centru grada, koji je posvećen borcima Vojske Republike Srpske, poginulim u posljednjem ratu.
Jedino partizani, koji su Drvar proslavili kao tvrđavu antifašizma, nemaju svoj spomenik. Samo još stepenice i prazan postament svjedoče da su ga nekad imali. Na taj prazan postament su i juče, kao i prethodnih postdejtonskih godina, položeni vjenci, povodom Dana ustanka i Dana opštine Drvar.
– Mi se ponosimo našom antifašističkom tradicijom. O tome svjedoči i činjenica da Dan ustanka u Drugom svjetskom ratu slavimo kao Dan opštine – kaže načelnica Runić.
Da apsurd bude potpun, i drugi čuveni antifašistički spomenik, Titova pećina, jedan od simbola Drvara, urušena je i zabranjena za posjete.
I dok se Drvar zaklinje u antifašizam, a simboli partizanske antifašističke borbe nestaju sa lica zemlje, u gradu se već godinama vodi tihi rat spomenicima. U tom ratu partizani nemaju neke šanse, ali se nove snage bespoštedno bore za svoje mjesto u galeriji sjećanja i u novijoj istoriji BiH.
Simbolički govoreći u tom ratu crvena zvijezda petokraka je autsajder, a bitka se vodi između krsta i križa. Jer, u opštini vlast drži SNSD, odnosno srpski političari, a u Kantonu 10 Federacije BiH, kojem Drvar pripada, glavni su Hrvati i HDZ, koje podržava i Katolička crkva.
– Iz Katoličke župe su često poručivali kako im opština, navodno, ne da dozvolu za izgradnju crkve, ali to nije istina. Nisu ni tražili da grade crkvu, nego župni poslovni objekat, i to pitanje potežu s vremena na vrijeme, kada im je potrebno iz političkih razloga – kaže Dušica Runić.
Načelnica dodaje da Hrvati katolici u Drvaru imaju molitveni prostor, u zgradi nekadašnjeg Sokolskog doma, koji je u doba Titove Jugoslavije bio Društvo za tjelesno vaspitanje “Partizan”. Ispred sokolskog doma podignut je improvizovani zvonik sa križom posvećenim “poginulim hrvatskim braniteljima”.
I spomen krst srpskim borcima se gradi bez dozvole, koja, kako objašnjavaju u opštini, nije bila ni potrebna, jer se krst nalazi “u postojećem spomen kompleksu”: onom partizanskom, iz doba SFRJ, u kojem je srušen partizanski spomenik. Pored krsta bi se uskoro mogao naći i spomenik Golubu Babiću, ustaniku koji se 1875. godine digao protiv Turaka. Podizanje tog memorijala inicirali su Krajišnici iz Beograda.
Istoričari ne spore da Golub Babić zaslužuje obilježje, ali ističu da se Drvar, kao slobodarski grad, ipak, proslavio antifašističkim ustankom koji je u ovom gradiću podignut 27. jula 1941. godine. Na lokalitetu prvog napada na okupatore i danas postoji skromni i u korov zarasli spomenik izginulim partizanima.
– Drvar je tokom Drugog svjetskog rata bio epicenter otpora, bio je slobodan 1.000 dana više od bilo kojeg drugog grada u okupiranoj Evropi – ističe profesorka istorije iz Drvara Jelena Kecman.
Podsjeća da je njen rodni grad tri puta bio sjedište oslobođene teritorije: Posljednji put od januara do 25. maja 1944. godine, kada je u Drvaru boravio i Randolf Čerčil, šef savezničke misije i sin čuvenog britanskog premijera Vinstona Čerčila i kada je ispred čuvene Titove pećine, uoči još čuvenijeg Desanta na Drvar, snimljen prvi video snimak Josipa Broza Tita.
U SFRJ je Drvar bio poznat i kao grad sa najviše odlikovanih narodnih heroja po glavi stanovnika. Velika većina Drvarčana bili su Srbi, ali ne baš naročiti vjernici pravoslavci.
U posljednjem ratu u BiH Drvar je bio sastavu Republike Srpske i pod kontrolom Vojske RS, sve do ljeta 1995. godine, kada su grad zauzeli Hrvatska vojska i HVO. Po Dejtonu, grad je pripao Federaciji BiH, a hrvatske snage su se godinama ponašale kao da je Drvar njihov ratni plijen, pa su silom spriječavali povratak predratnih stanovnika.
Srbi su se ipak vratili i danas čine 90 odsto stanovništva grada. Preostalih 10 odsto mještana Drvara su Hrvati, izbjeglice, uglavnom iz srednje Bosne.