Gas je prestrašio vojnike u Prvom svjetskom ratu, ali je ubio relativno malo njih, barem na zapadnom frontu. Pa zašto je to bilo jedino oružje iz Prvog svjetskog rata koje je trebalo zabraniti?
Prvi veliki napad gasom u ratu izveden je prije nešto više od 100 godina u današnjoj Poljskoj.
Gas je ubrzo postao rutinsko obelježje rovovskog rata, užasavajući vojnike više nego bilo koje drugo konvencionalno oružje.
Ali da li je stvarno bio toliko smrtonosan kao što govori njegova strašna reputacija?
Dok se penjao na vrh crkvenog tornja u Bolimovu, zapadno od Varšave, general Maks Hofman iz njemačke Devete armije očekivao je ptičju perspektivu vojnog proboja – i novog poglavlja u ratovanju.
Datum je bio 31. januar 1915. godine i on se spremao da prisustvuje prvom velikom napadu gasom u istoriji.
General Hofman je gledao dok je 18.000 gasnih bombi padalo po ruskim linijama, svaka ispunjena ksilil bromidom, ranim oblikom suzavca.
Ali rezultati su ga razočarali.
„Očekivao sam mnogo bolje rezultate od primjene ove municije u – kao što smo tada zamišljali – toliko velikim količinama.
„U ono vrijeme se nije znalo da velika hladnoća potire efekte gasa.”
Ali neuspjeh u Bolimovu pokazao se samo kao privremena smetnja.
Već u aprilu njemački hemičari su testirali metod puštanja gasa hlora iz cilindara pod pritiskom i hiljade francusko-alžirskih vojnika bilo je obavijeno sablasno zelenim oblakom hlora u drugoj bici kod Ipra.
Bez zaštite, mnogi su umrli u agoniji od gušenja.
U roku od nekoliko dana, Dejli mejl je objavio uredničku riječ oštro kritikujući „njemačku hladnokrvnu upotrebu svakog izuma savremene nauke”.
Komandant Britanskih ekspedicionih snaga ser Džon Frenč nazvao je upotrebu gasa „ciničnim i varvarskim nepoštovanjem dobro poznatih sredstava civilizovanog ratovanja.”
Ali četiri mjeseca kasnije, i sama Velika Britanija napala je njemačke rovove gasom u bici kod Lusa.
„Zbog neprijateljeve uporne upotrebe gasa u napadima na naše položaje, bio sam primoran da pribjegnem sličnim metodama.”
Bilo je komandanata na obe strane kojima se ovo novo oružje nije dopadalo.
„Bojim se da će izazvati ogroman skandal u svijetu… rat više nema nikakve veze sa viteštvom.
„Što više civilizacija napreduje, to podliji čovjek postaje”, napisao je general Karl Fon Ajnem, komandant njemačke Treće armije u Francuskoj.
Na britanskoj strani, general potpukovnik Čarls Ferguson primjetio je da Velika Britanija nije bila prva koja je upotrijebila gas, ali je to ipak odbacio kao „kukavički vid ratovanja”.
Iako su se Njemačka, Velika Britanija i Francuska trudile da razviju nove i efikasnije gasove, to se i dalje smatralo „prljavim oružjem”, kaže radio voditelj Džeremi Paksman, autor knjige Britanija u Velikom ratu.
„Bilo je nečeg više vojničkog u maču ili pušci.
„Gas je od samog starta imao probleme sa imidžem.”
A imao je i trajni psihološki uticaj na vojnike – prestravljivao ih je.
„Kad su prvi put oglašena zvona ‘uzbune za upotrebu gasa’, odjednom sam se sjetio između ostalog što prođe čovjeku kroz glavu u takvim trenucima da je Henri Peti pred bitku kod Azenkura kleknuo i pomolio se… i upravo sam to i ja uradio”, napisao je kapetan I. I. Simeons u decembru 1915. godine.
Profesor Edgar Džons iz Kraljevskog centra za istraživanje vojnog zdravlja u Londonu pronašao je brojne primjere u kojima se strah od gasa širio kao virus.
U septembru 1915. godine, poručnik Dž. L. Grant, medicinski oficir Londonskog škotskog puka, morao je da izađe na kraj sa velikim brojem oficira i vojnika koji su mislili da su pretrpjeli napad gasom, ali nisu iskazivali nikakve fizičke simptome.
„Izliječio” je svakog od njih placebom.
U februaru 1918. godine, jedan vojnik 1/22. Londonskog puka dobio je upalu grla i prijavio da je pretrpio napad gasom.
Iako nije bilo izvještaja o napadu gasom, izbila je panika – i u roku od svega nekoliko sati, 67 od 105 ljudi u jedinici evakuisani su kao žrtve gasa.
„Mislim da je to jedno zastrašujuće naučno dostignuće, sama pomisao na to da vam se uvlači u sistem i ne možete da ga vidite, za razliku od parčeta šrapnela ili rane od bajoneta”, kaže Džons.
Ijan Kikuči, istoričar iz Imperijalnog ratnog muzeja u Londonu, vidi i nešto zlokobno u gasu.
„Gas, koji se kreće kao izmaglica, podsjeća na duhove, sablasti i drugi stvari koje se vezuju za smrt”, kaže on.
„Mislim da ima veze i sa samim gas maskama – da biste se zaštitili od gasa, morate da izgledate i zvučite zastrašujuće.”
Upravo je ovaj konkretan osjećaj užasa koji stvara gas dočaran u pjesmi Vilfreda Ovena „Dulce et Decorum Est“, vjerovatno najčitanijem opisu ratnih užasa na engleskom jeziku.
U svim mojim snovima, pred bespomoćnim mi vidom,Baca se na me, šljapkajući, gušeći se, daveći.
Pjesma je napisana kao ispovjest u prvom licu, ali u Ovenovim pismima sa fronta, ili u ratnom dnevniku njegovog puka, nema dokaza da je on doživio neki takav napad prije nego što je napisao pjesmu.
„Možda je vidio napad, ne znamo, ili je možda čuo iz druge ruke ispovjest nekog vojnika, ili je to možda bila samo mašta”, kaže doktor Stjuart Li sa Oksfordskog univerziteta.
Oven opisuje napad hlorom, pozvavši se dvaput na karakterističnu zelenu boju gasa – a žrtve napada hlorom zaista su se gušile.
Gas reaguje brzo u dodiru sa vodom u disajnim putevima i formira hlorovodoničnu kiselinu, dovodeći do oticanja i zapušavanja plućnog tkiva i izazivajući gušenje.
Ali 1917. godine, kad je Oven išao na front, više se nije koristio samo hlor.
Glavni ubica bio je jedan drugi, opasniji „nadražljivac”, fozgen.
Ali fozgen sporo reaguje – žrtve možda neće iskazati simptome još satima ili čak danima – tako da Ovenov opis možda baš i ne odgovara realnosti napada gasom u tom trenutku u istoriji.
Gas maska koja je bila sastavni deo ratne opreme 1917. godine – „respirator u maloj kutiji” – pružala je dobru zaštitu protiv hlora i fozgena.
Ali uskoro su se sve strane okrenule gasovima koji su onesposobljavali čak i vojnike koji nose maske – plikavcima.
Najčešće korišćeni gas, iperit, mogao je da ubije ako se udahne u velikim količinama tako što prekrije pluća i grlo plikovima.
Njegov efekat po vojnike sa maskama, međutim, bio je da izazove strašne plikove po čitavom tijelu jer je natapao njihove pamučne uniforme.
Kontaminirane uniforme morale su što prije da se skinu i operu – što baš i nije bio lak zadatak za ljude napadnute na frontu.
Užasi upotrebe otrovnih supstanci u ratu sežu, međutim, u prošlost mnogo dalje od Prvog svjetskog rata.
Prvi bilateralni sporazum kojim se zabranjuje upotreba hemijskog oružja – otrovni meci, u ovom slučaju – potpisan je 1675. godine između francuske i Svetog rimskog carstva, kaže doktorka Džoana Kid sa Kraljevskog koledža u Londonu.
„Postoji argument da su ljudi uvek osjećali odbojnost prema korišćenju otrova u ratovanju”, kaže ona.
„Pretpostavljam da postoje načini na koje smo naviknuti da budemo ubijani.”
Haška konvencija iz 1899. godine zabranila je upotrebu granata za „raspršivanje gasova koji guše ili su škodljivi na druge načine” čak i prije nego što su prvi put upotrebljene na ratištu.
(Prvi zabilježeni napad gasom, u obliku granata umjesto čaura, smatra se da su izveli Francuzi 1914. godine – napad je bio toliko neefikasan da je vrlo malo njih znalo je da uopšte izveden sve do okončanja rata.)
Ali čak i u Prvom svjetskom ratu bilo je onih koji su tvrdili da gas nije gori od drugog oružja.
„Ne vidim razliku između ubijanja čovjeka hemijskom supstancom i njegovim raznošenjem u paramparčad jakim eksplozivima.
Prvonavedeni oblik smrti, štaviše, najmilosrdniji je”, pisao je izvjesni doktor Dž. F Eliot lokalnim novinama 1915. godine.
U isto vrijeme su razvijena i druga strašna oružja.
Bacač plamena pojavio se na Zapadnom frontu 1915. godine, dva mjeseca prije gasa.
Druga oružja, poput mitraljeza, usavršena su do novih nivoa perfekcije ubijanja.
Najveći ubica od svih bila je artiljerija.
A opet je Ženevski protokol iz 1925. godine zabranio samo upotrebu svih gasova.
Zašto je tačno izdvojen gas predmet je debate.
Sam Protokol iznosi uzvišene tvrdnje da je gas „s pravom osuđen među javnim mnjenjem civilizovanog svijeta”.
Ali jedini razlog zbog kog su zemlje bile spremna da pristanu da njegovu zabranu, tvrde neki, bio je što je neefikasan.
Otrovani gasom
Slika Džona Singera Sardženta kolone osljepljenih vojnika postala je poznata po upečatljivom naslovu: „Otrovani gasom”.
Danas ona djeluje kao vizuelna osuda užasa upotrebe gasa u ratovanju.
Međutim, Ričard Slokomb, viši kustos za umjetnost u Imperijalnom ratnom muzeju, gdje je slika izložena, objašnjava da je Sardžent imao sasvim drugačije namjere.
„Slika je trebalo da prenese poruku da je rat bio vrijedan svega i da je doveo do boljeg sutra, višeg cilja, da nije bio užasnog rasipanje života”, kaže on.
„To je slika prepuna simbolizma. Privremeno sljepilo bilo je metafora, polureligiozno čistilište britanske omladine na putu do uskrsnuća.
„Možete da vidite konopce šatora poljske bolnice i kako ljude vode ka njemu.”
Statistika o žrtvama naizgled potkrepljuje ideju da je gas bio manje smrtonosan nego što je možda ukazivao vojnički strah od njega.
Ukupan broj smrti u ratu britanskih i vojnika Carstva izazvanih gasom, prema Imperijalnom ratnom muzeju, bio je oko 6.000 – manje od trećine poginulih Britanaca prvog dana bitke na Somi 1916. godine.
Od 90.000 vojnika ubijenih gasom na svim stranama, više od polovine bili su Rusi, od kojih mnogi možda nisu ni bili opremljeni maskama.
Mnogo je više vojnika bilo povrijeđeno.
Nekih 185.000 pripadnika britanske i francuske vojske klasifikovani su kao žrtve gasa – 175.000 njih u posljednje dvije godine rata kad je počeo da se koristi iperit.
Ogromna većina se, međutim, zadovoljavajuće oporavila.
Prema Imperijalnom ratnom muzeju, od otprilike 600.000 invalidskih penzija koje su se i dalje isplaćivale britanskim vojnicima 1929. godine, samo jedan odsto davao se onima koji su bili klasifikovani kao žrtve gasa.
„Gas iskazuje i elemenat neigranja odlučujuće uloge, tako da je naprosto lakše… ne baviti se troškovima obuke i zaštite od njega – prosto je lakše ako se ljudi samo slože da ga zabrane”, kaže Ijan Kikuči.
Ali Edgar Džons se ne slaže s tim.
U ljeto 1917. godine, gas je dovodio do značajnog broja žrtava, tvrdi on, uklanjajući ljude sa bojišta na šest do osam nedjelja, zauzimajući krevete i medicinske sestre, i trošeći značajne resurse.
A bio je koristan i kao psihološko oružje, kaže on.
„U ratu iscrpljivanjem, moral je ključan, a ovo je bio pokušaj da se podrije moral.”
Kad se sve sabere i oduzme, kaže Džons, bio je zabranjen zato što „nije bio sasvim podoban”.
Džeremi Paksman misli da su oba faktora igrala ulogu – prevashodno zgražavanje, kaže on, ali bilo je i opšteprihvaćeno da gas nije ispunio očekivanja.
„Razlog zbog kog je zabranjen bio je što je prilično groteskno oružje.
„Ženeva je bila pokušaj da se civilizuje rat”, kaže on.
„Gas nije funkcionisao – i smatrao se nevojničkim.”
Da li je pjesma „Is Dulce et Decorum Est” autobiografska?
Vilfed Oven je na frontu bio poručnik Drugog bataljona Mančesterskog puka, od januara do maja 1917. godine, kad se onesvijestio od eksplozije i dobio dijagnozu kontuzije.
Pisao je često i živopisno majci Suzan o tome čemu je sve prisustvovao.
„Oven se generalno nije snebivao da opiše šta mu se sve dešavalo na frontu.
„U jednom pismu majci on kaže da nije samo na frontu, već je ‘ispred svih frontova’, na ničijoj zemlji”, kaže doktor Stjuart Li.
Da li je, dakle, Oven pisao bilo kome o onoj vrsti napada kao što je opisana u „Dulce“?
„Odgovor je ne i to je jedna od velikih misterija.
„U jednom pismu majci on pominje da se našao pod blagim dejstvom granate sa suzavcem, ali to je jedina referenca i jedino pominjanje napada gasom bilo koje vrste”, kaže Li.
Zvanični ratni dnevnik Drugog bataljona Mančesteraca ne pominje nikakve napade gasom u periodu dok je Oven bio na prvoj liniji fronta 1917. godine.
Osnova za njegovu najslavniju pjesmu ostaje misterija.
Oven se vratio na front u avgustu 1918. godine i pominje napade gasom najmanje tri puta u pismima napisanim u oktobru 1918. godine – ali to je bilo godinu dana nakon što je napisao „Dulce et Decorum Est“.
Autor: BBC News na srpskom