Alžirski rat za nezavisnost i jugoslovenska diplomatska ofanziva u zemljama Trećeg sveta igrali su značajnu ulogu u definisanju ciljeva i uloge Pokreta nesvrstanih.
Piše: Stefan Gužvica (Novi plamen)
Nakon raskida sa Staljinom i Istočnim blokom 1948. godine, Jugoslavija je bila primorana da traži nove saveznike. Opšte je poznato da je nova spoljnopolitička orijentacija Jugoslavije od pedesetih godina bila usmerena na takozvani Treći svet,(1) što je za posledicu imalo osnivanje Pokreta nesvrstanih 1961. godine. U deceniji pre njegovog Osnivačkog kongresa, Jugoslavija je pronašla bliskog saveznika u alžirskom Frontu nacionalnog oslobođenja (FLN), koji se od 1954. borio za nezavisnost od Francuske. Jugoslovensko rukovodstvo, odano svojim komunističkim idealima, htelo je da podrži oslobodilačku borbu kolonijalnog naroda, u kojoj su videli paralele sa svojom borbom za slobodu u Drugom svetskom ratu. Ta borba, kao i jugoslovenski ekonomski model, služili su kao inspiracija Alžircima, jer rukovodstvo FLN-a nije htelo da stvori državu po modelu tržišnog kapitalizma ni planske privrede. Ova saradnja između dve zemlje, koja im je donela uzajamnu korist, a koja je danas uglavnom zaboravljena, predstavljala je jedan od najuspešnijih primera „izvoza“ jugoslovenskog modela socijalizma.
Alžirski rat za nezavisnost i jugoslovenska diplomatska ofanziva u zemljama Trećeg sveta igrali su značajnu ulogu u definisanju ciljeva i uloge Pokreta nesvrstanih. Iako se pokret javno izjašnjavao kao pacifistički, taj pacifiziam je u praksi bio uperen skoro isključivo protiv vojnih operacija NATO-a i Varšavskog pakta. U odnosima između evropskih kolonijalnih sila i njima potčinjenih naroda, Pokret nesvrstanih bio je na strani potčinjenih naroda i podržavao je njihovu nasilnu borbu za oslobođenje. Deklaracija koju su potpisali Tito i Nehru 1954. godine prva se pozivala na princip „aktivne i miroljubive koegzistencije“, koji će postati jedan od ideoloških stubova nesvrstanosti. U praksi, to je značilo ne samo borbu za mir, nego i borbu protiv globalnog statusa quo, to jest, podržavanje antikolonijalnih borbi. Sam Nehru je bio protiv ovakvog pristupa nesvrstanosti, ali je agresivna struja koju su predvodili Tito i Nasser preovladala u periodu između 1954. i 1961. godine. Međunarodni odnosi tog perioda, prvenstveno ratovi za nezavisnost i Suecka kriza, išli su na ruku onima koji su se zalagali za oružanu borbu za oslobođenje (i koji su u tom periodu oružane borbe u drugim državama često otvoreno podržavali). Tako je Pokret nesvrstanih postao otvoreno antikolonijalna i antiimperijalistička organizacija. Istovremeno, Pokret nesvrstanih je iz perioda Informbiroa i Suecke krize naučio da neutralnost u blokovskoj podeli sveta ne znači da nesvrstane zemlje treba da uvek stoje po strani. Naprotiv, one su naučile da koriste rivalstvo između Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država za sopstvene ciljeve. Nesvrstanost je, prema rečima Jeffreyja Jamesa Byrnea, „za male države i oslobodilačke pokrete bila sredstvo za borbu u okvirima Hladnog rata, a ne za uzdržavanje od hladnoratovske politike“.
Alžir je verovatno najbolji primer ovakve politike nesvrstanosti. Brijunska deklaracija, koju su potpisali Tito, Nasser i Nehru 1956. godine, izrazila je podršku FLN-u u borbi protiv Francuske, što je bio jasan znak početka dominacije antikolonijalne vizije nesvrstanosti. Jugoslavija je uspostavila prvi kontakt sa alžirskim pobunjenicima u Kairu 1953. ili 1954. godine, dakle još pre početka rata u Alžiru, i mnogi članovi SKJ su pokazivali simpatije prema pokretu koji ih je podsećao na narodnooslobodilačku borbu. Iako je istorijska paralela bila poprilično nategnuta, s obzirom na to da se NOVJ borila protiv okupatora, a FLN protiv kolonizatora, imala je velikog uticaja na javno mnjenje u Jugoslaviji. Jugoslovenski mediji su naširoko pisali o oslobodilačkoj borbi alžirskog naroda i iskazivali im otvorene simpatije. Jugoslavija je zastupala interese Alžira u Ujedinjenim nacijama, suprotstavljajući se francuskoj tvrdnji da se radi o ustanku malobrojne ekstremističke grupe i naglašavajući masovni karakter alžirske pobune (iako je u ranom stadijumu rata francusko gledište bilo mnogo bliže realnom stanju na terenu). Uskoro je verbalna podrška prerasla u materijalnu podršku, te je Jugoslavija počela da tajno snabdeva FLN oružjem. Alvin Z. Rubinstein je u svojoj knjizi Yugoslavia and the Non-Aligned Movement opisao obim pomoći koji je Jugoslavija uputila Alžiru:
„Teško ranjeni alžirski vojnici lečeni su u jugoslovenskim bolnicama, a jugoslovenski doktori slani su da pomognu pri obuci alžirskih lekara i terapeuta. Jugoslavija je slala odeću i hranu alžirskim izbeglicama u Tunisu i Maroku i dodelila nekoliko stotina stipendija za studiranje u Jugoslaviji alžirskim studentima. Alžirske muzičke i dramske grupe su obilazile Jugoslaviju, a posmatrači FLN-a su bili počasni gosti na Sedmom kongresu SKJ u martu 1958. i na potonjim kongresima Saveza sindikata Jugoslavije.“
Alžirci su poštovali Jugoslaviju ne samo zbog materijalne pomoći, nego i zbog toga što su Jugosloveni pomagali alžirsku borbu uprkos činjenici da su evropski narod i da nisu na svojoj koži osetili kolonijalizam.
Kada je FLN formirao Privremenu vladu Alžirske republike (GPRA) u Kairu 1958. godine, Jugoslavija je među prvima uspostavila odnose sa njom. Potonji jugoslovenski ambasador u Francuskoj, Ivo Vejvoda, smatrao je da je ovo dodatno oštetilo već loše lične odnose između Tita i De Gaullea, a negativno se odrazilo i na do tada uglavnom pozitivne jugoslovensko-francuske odnose. Prema Vejvodi, De Gaulle je bio ljut na Tita jer je ovaj potez protumačio kao nepoverenje u sopstvenu sposobnost da nađe diplomatsko rešenje za alžirsku krizu. Međutim, Rubinstein smatra da je De Gaulleova procena bila pogrešna i da se Tito nadao mirnom rešenju, što potvrđuje poseta predsednika GPRA Ferhata Abbasa Beogradu juna 1959, kada je Tito pozvao na mirno rešenje konflikta. Međutim, De Gaulle je posetu protumačio kao de facto priznanje vlade FLN-a i svesno podrivanje francuske moći u Africi. Alžir je 1961. postao jedan od osnivača Pokreta nesvrstanih, iako u tom trenutku njihova nezavisnost još uvek nije bila formalno priznata od strane Francuske. Jugoslavija je priznala nezavisnost Alžira 2. februara 1962, pet meseci pre nego što je to učinila Francuska. Francuska vlada je na to odgovorila povlačenjem svog ambasadora iz Beograda.
Jugoslavija je igrala važnu ulogu u pregovorima između francuske Vlade i FLN-a. Predsednik Saveza sindikata Jugoslavije, Svetozar Vukmanović Tempo, pisao je u svojim memoarima o tome kako je prvi alžirski ambasador u Beogradu, koji je ujedno bio i portparol alžirske delegacije u Évianu, Redha Malek, često dolazio kod njega na konsultacije u pauzama između pregovora. Malek je Tempa redovno izveštavao o napretku pregovora i tražio njegove savete o daljem postupanju. Ovaj odnos svedoči o poštovanju koje su Alžirci imali za Jugoslovene, dok izbor visokog dužnosnika poput Maleka za ambasadora u Beogradu pokazuje koliko su značajni odnosi sa Jugoslavijom bili za alžirsku diplomatiju.
Nakon proglašenja Narodne Demokratske Republike Alžir u julu 1962, Ahmed Ben Bella je izabran za prvog predsednika države, što je dodatno produbilo već veoma bliske odnose sa Jugoslavijom. Jugoslavija je postala uzor i najbliži nearapski saveznik Alžira. Ben Bella je u godinama koje je proveo u francuskom zatvoru detaljno izučavao narodnooslobodilačku borbu i jugoslovensku revoluciju, koja mu je bila glavni izvor inspiracije. Stoga je po proglašenju nezavisnosti započeo omladinske radne akcije za posleratnu obnovu zemlje. Bio je blizak sa Titom i simpatije su bile obostrane. U skladu sa jugoslovenskim uverenjem da su alžirska i jugoslovenska borba veoma slične, Tito je video Ahmeda Ben Bellu kao mlađu verziju sebe.
Poput Tita, Ben Bella je uspostavio jednopartijski režim, sa FLN-om na čelu. Ovaj potez viđen je kao način da se izbegnu mane buržoaske demokratije i birokratizovanog socijalizma. Jugoslovenski politički sistem se razvio iz rata, baš kao i alžirski, a Ben Bellu je fasciniralo to što je SKJ uspeo da postigne velike pomake na polju ekonomske i socijalne reforme bez odricanja monopola na vlast i bez masovne staljinističke represije. Sviđalo mu se što je Jugoslavija koliko-toliko uspešno razdvojila partiju i državni aparat, a da istovremeno nije lišila partiju svoje vodeće uloge u društvu. Jugoslovenska savezna skupština služila je kao šablon za alžirski parlament. Baš kao u Jugoslaviji, Alžirci su imali izbor između više kandidata na izborima, ali su svi kandidati na listi bili odobreni od strane FLN-a. Na lokalnom nivou, formirane su samoupravne komune zasnovane na principima direktne demokratije. Ovaj pokušaj decentralizacije sistema je ipak predstavljao propali pokušaj emancipacije, jer su lokalne zajednice ipak bile pod kontrolom vladajuće partije, baš kao i u Jugoslaviji.
Ben Bella je bio dostojni socijalista i insistirao je da se narod Alžira ne bori samo za nezavisnost, nego i za socijalnu revoluciju, baš kao Jugosloveni. Jednom prilikom je rekao francuskom novinaru: „Za mene, Castro je brat, Nasser je učitelj, ali Tito je primer.“ Alžir je stoga bio prilika da Jugoslavija pokaže da i druge socijalističke zemlje primenjuju njen model izgradnje socijalizma. To je poručivalo svetu da Jugoslavija nije jeretička država koja se prodala zapadnom kapitalu, nego inspiracija za revolucionare širom sveta. Istovremeno, postojanje država poput Alžira potvrđivalo je tvrdnju jugoslovenske vlade da različiti putevi ka komunizmu mogu međusobno da koegzistiraju i da Sovjetski Savez nema pravo da tvrdi da je njihov put jedini ispravan.
Jugoslavija je pružila značajnu ekonomsku pomoć Alžiru. Slala je poljoprivrednu mašineriju, kao i tehničare, mehaničare i inženjere koji su trebali da pomognu u razvoju zemlje i izgradnji infrastrukture i fabrika. Ekonomska saradnja je jedan od retkih prisnih aspekata jugoslovensko-alžirskih odnosa koji je nadživeo vladavinu Ben Belle i trajala je sve do raspada Jugoslavije. Ekonomska saradnja bila je ključ uspeha jugoslovenske politike nesvrstanosti. Alžirska vlada bila je zainteresovana za jugoslovensko iskustvo sa poljoprivredom, pošto je njihova ekonomija prvenstveno počivala na poljoprivredi. Zemlja proteranih francuskih doseljenika nacionalizovana je i data na upravljanje seljacima po jugoslovenskom modelu. Ben Bella je razumeo da revolucija može da se sprovede isključivo ako i ekonomska moć, zajedno sa političkom, pređe iz ruku kolonizatora u ruke alžirskog naroda. U malobrojnim alžirskim fabrikama zavedeno je radničko samoupravljanje. Industrija, finansije i rudarstvo predati su radnicima. To je bio dobar način da se fabrike vode bez rukovodstva iz obrazovane srednje klase, koju Alžir nije ni imao. Samoupravljanje je nastavljeno i nakon pada Ben Belle 1965, iako je ubrzo degradiralo u neefikasan i korumpiran sistem.
Sve ovo nije značilo da Alžir dogmatski kopira jugoslovenski sistem, nego da ga prilagođava uslovima u sopstvenoj državi. Takva predstava je takođe bila značajna za Jugoslaviju, jer jugoslovensko rukovodstvo nije htelo da ima onakav odnos prema svojim saveznicima kakav ima Sovjetski Savez. Odnos između dve države bio je zasnovan na ravnopravnosti, za šta je umnogome bila zaslužna i geografska udaljenost i ideološka izolovanost od suseda, koja je bila zajednička Alžiru i Jugoslaviji. Iako su Jugosloveni mnogo pomagali FLN-u, to ne znači da je pomoć bila jednostrana i da Jugoslavija nije imala nikakvih prednosti od saradnje. Najveća prednost za Jugoslaviju bila je ta što je stekla ugled koji je pomogao da Titova vizija nesvrstanosti preovlada unutar novonastajućeg Pokreta i što je samo postojanje Alžira davalo legitimnost jugoslovenskom modelu socijalizma. Osim toga, Alžir je Jugoslaviji otvorio vrata Afrike i predstavio je kao glavnog evropskog borca protiv kolonijalizma. Zahvaljujući Alžiru, Jugoslavija je uspostavila dobre odnose sa mnogim državama i oslobodilačkim pokretima podsaharske Afrike. Titove čuvene posete Africi, koje su postale deo kolektivnog sećanja Jugoslovena, ne bi bile moguće da nije bilo jugoslovensko-alžirskog prijateljstva.
To blisko prijateljstvo naglo je okončano 19. juna 1965. godine. Toga dana, vojska je sprovela državni udar i zbacila Ben Bellu. Nova vlada, koju je vodio general Houari Boumédiène, nije bila preterano zainteresovana za socijalizam, te je to dovelo do zahlađenja alžirsko-jugoslovenskih odnosa. Dve države nikad nisu bile neprijateljski nastrojene jedna prema drugoj, ali nikad više nisu bile bliske kao u vreme vladavine Ben Belle. Državni udar je okončao deceniju saradnje koja je pomogla Alžiru da sprovede preko potrebnu socijalnu revoluciju, a Jugoslaviji dala autoritet među zemljama Trećeg sveta kojem je toliko težila. Iako saradnja nije trajala duže od decenije, postavila je osnove za ideologiju nesvrstanosti koja se ubrzano širila svetom i pod kojom je do polovine sedamdesetih živelo više od polovine stanovništva planete. Jugoslovenska podrška Alžiru i alžirskoj revoluciji igrala je ključnu ulogu u širenju te ideologije.
Reference:
(1) Izraz „Treći svet“ se ovde koristi u svom izvornom značenju, tj. odnosi se na države koje nisu pripadale ni kapitalističkom ni komunističkom bloku Hladnog rata.
Izvori:
Berić, Gojko. Zbogom XX. stoljeće: Sjećanja Ive Vejvode. Zagreb: Profil, 2013.
Byrne, Jeffrey James. “Beyond Continents, Colours, and the Cold War: Yugoslavia, Algeria, and the Struggle for Non-Alignment.” The International History Review Volume 37, Issue 5 (2015): 912-932. vidi ovde (accessed May 7, 2016)
Byrne, Jeffrey James. Mecca of Revolution: Algeria, Decolonization, and the Third World Order. New York: Oxford University Press, 2016.
Byrne, Jeffrey James. “Our Own Special Brand of Socialism: Algeria and the Contest of Modernities in the 1960s.“ Diplomatic History Volume 33, Issue 3 (June 2009): 427-447. vidi ovde (accessed May 7, 2016)
Darwin, John. After Tamerlane: The Global History of Empire since 1405. London: Penguin Books, 2007.
Jakšić, Pavle. Nad uspomenama, Vol. 2. Belgrade: Rad, 1990.
Ottaway, David and Marina Ottaway, Algeria: The Politics of a Socialist Revolution. Berkeley: California University Press, 1970.
Petranović, Branko. Jugoslavija 1918-1988: knj: 3 Socijalistička Jugoslavija 1955-1988. Belgrade: Nolit, 1988.
Rubinstein, Alvin Z. Yugoslavia and the Nonaligned World. Princeton: Princeton University Press, 2015.
Vukomanović Tempo, Svetozar. Revolucija koja teče: Memoari, Vol. 2. Belgrade: Komunist, 1971.