Činjenica da je posljednji dio Engelsovog života padao u vrijeme formiranja modernog radničkog pokreta čini njegovu misao i danas aktuelnom, jer je promišljao djelovanje radničkih partija koje su umnogome slične današnjim. Osim toga, njegova razmišljanja o odumiranju države i tipu države diktature proletarijata i danas se smatraju aktuelnim. Iako je Engels ostao u sjeni svog poznatijeg i slavnijeg prijatelja, njegov ogroman teorijski rad i praktično djelovanje čine ga zaslužnim teoretičarem, ali i političkim borcem radničkog pokreta, koji bi, i da nije bio vezivan za Marksa, imao jedno od najistaknutijih i najzaslužnijih mjesta.
Piše: Goran Marković
Dvadeset osmog novembra navršava se dva vijeka od rođenja Fridriha Engelsa, jednog od osnivača naučnog socijalizma, Marksovog najbližeg prijatelja i saradnika, revolucionara i teoretičara. Engels je poticao iz bogate porodice njemačkog buržuja, koji je imao svoje fabrike u Njemačkoj i Engleskoj. Rano je počeo da radi u očevoj fabrici, i tada je spoznao težak položaj radničke klase. Pisao je članke pod pseudonimom Fridrih Osvald. Kao mladić, Engels sluša predavanja na berlinskom univerzitetu, gdje se priključuje mladim hegelijancima, mada fakultet ne završava. I kao što je svijet pun ljudi sa fakultetskom diplomom koji nisu intelektualci, tako se i među onima bez fakultetske diplome nađu pravi intelektualci i teoretičari.
Znajući za sinovljeve radikalne stavove, otac ga šalje u Mančester, u jednu od svojih fabrika. Upoznavanje sa životom i radom radničke klase navelo je Engelsa da napiše seriju članaka, koje je Marks objavio u časopisu koji je uređivao. Ti članci poslužili su kao osnov knjige Položaj radničke klase u Engleskoj, koja je na njemačkom jeziku objavljena 1845. godine. Ona je jedna od prvih sveobuhvatnih analiza društvenog položaja osnovne potlačene klase, u kojoj je, na osnovu mnogo konkretnih podataka, dat sociološki i ekonomski prikaz korjena društvenog položaja radničke klase.
"Engels je skoro sigurno bio čovjek kojeg bi Staljin strijeljao".
Tristram Hunt, istoričar i bivši laburistički poslanik
Engels je upoznao Marksa u svojoj 22. godini, ali saradnju su razvili dvije godine kasnije. Osim saradnje u revolucionarnim novinama, od kojih su oni neke uređivali, Marks i Engels pišu knjige Sveta porodica i Njemačka ideologija, koje su bile značajne za razvoj njihove filozofije i teorije. Kao revolucionarni prognanici, pristupaju tajnoj organizaciji Savez pravednih, koja mijenja naziv u Savez komunista, a dvojica prijatelja su dobili zadatak da napišu manifest ove organizacije. Osnov manifesta predstavljali su Engelsovi Principi komunizma. Manifest koji zajedno potpisuju biva objavljen u februaru 1848. godine, kao čuveni Manifest komunističke partije, koji je predstavljao temelj njihovog političkog programa, ali i teorijskih stavova o kapitalizmu, njegovim pokretačkim snagama, njegovom „grobaru“ i, na koncu, o novom društvu, mada ni ovdje, a ni u drugim spisima, Marks i Engels nisu davali detaljnu sliku organizacije novog društva.
Iako je potekao iz buržoaske porodice, okružen bogatstvom koje mu je omogućavalo da bira karijeru u politici, diplomatiji ili privredi, da završi univerzitet i postane ugledan član društva, Engels se u mladim danima opredjeljuje za rušenje upravo tog poretka. Njegov otpor tom poretku počivao je na samo na gnušanju zbog njegovih nemoralnih temelja, nego i na ozbiljnoj teorijskoj analizi osnova samog poretka. Njegov otpor, pak, nije se ograničavao na pisanje revolucionarnih članaka i knjiga, nego i na učešće u revoluciji 1848–1849. godine u Njemačkoj. Uređujući Nove rajnske novine, Marks i Engels dorpinose širenju revolucionarnih ideja, podržavajući uspostavljanje ustavom ograničene državne vlasti. Učestvuju u radu Saveza komunista i organizacije njemačkih demokrata. Engels učestvuje kao dobrovoljac u revolucionarnoj armiji u južnoj Njemačkoj 1849. godine i kao borac na barikadama, među posljednjima se povlači nakon poraza i prelazi u Švajcarsku. Pruske vlasti izdaju potjernicu za njim, a on se napokon dokopao Engleske, u kojoj su se nalazile mnoge političke izbjeglice.
U Engleskoj, iako se nalazi pod policijskom prismotrom, Engels pomaže Marksu u uređivanju Novih rajnskih novina Političko-ekonomske revije i radi u preduzeću svog oca, počinjući da finansijski pomaže Marksa. Ta nesebična finansijska pomoć, koja je trajala decenijama, biće presudna za opstanak Marksove siromašne porodice, omogućavajući mu da se, nakon što se skrasio u Londonu poslije brojnih progona i selidbi, posveti političkoj borbi i teorijskom radu. Nakon osnivanja Međunarodnog udruženja radnika (Prve internacionale), Engels učestvuje u radu njenog Generalnog vijeća. Nakon Prve internacionale, Engels nastavlja praktičnu političku djelatnost u prvom redu tako što utiče na razvoj prve njemačke socijaldemokratske partije, koja je osnovana 1869. godine.
U svojim samostalnim teorijskim djelima, Engels popularizuje i razvija marksističku teoriju. U Anti-Diringu (1878), Engels kritikuje filozofske stavove Eugena Diringa, jednog od najpoznatijih kritičara marksizma tog vremena, koristeći priliku da sistematski izloži osnovne ideje marksizma u oblasti filozofije, ekonomije i sociologije (odjeljci u kojima se marksistički pogled izlaže i razvija nose naslove „Filozofija“, „Politička ekonomija“ i „Socijalizam“). U ovom djelu, Engels daje jednu od najpoznatijih definicija političke ekonomije i iznosi tezu o odumiranju države, objašnjavajući da država u socijalizmu ne biva ukinuta, nego da odumire. Dvije godine nakon ovog djela, Engels objavljuje Razvitak socijalizma od utopije do nauke, koji postaje jedno od najprevođenijih i najprodavanijih djela osnivača naučnog socijalizma. Ovo djelo daje sintezu gledišta osnivača marksizma, poredeći utopijski i naučni socijalizam, daje i objašnjenje dijalektičkog odnosa ekonomije i društvenih sukoba.
U proljeće 1884. godine, Engels objavljuje Porijeklo porodice, privatne svojine i države. Pišući ovo djelo, Engels se pomagao Marksovim bilješkama i istraživanjima Luisa Morgana. Engels se prihvatio ozbiljnog zadatka da objasni razvoj porodice i društva, kao i pojavu države. Ukazivao je na značaj svojine za razvoj porodice, ali i za prelazak iz praistorije u istoriju, jer je sa pojavom privatne svojine došlo do podjele društva na klase i do pojave države, koja je trebalo da štiti uspostavljene imovinske i klasne odnose. Njegov zaključak je bio da će socijalna revolucija ukloniti klasne razlike, što će uticati i na nestanak prostitucije i ženske potčinjenosti.
Manje je poznato da je Staljin izričito kritikovao Engelsa, zbog toga što je ovaj drugi razvijao ideju o odumiranju države nakon socijalne revolucije. Engelsovo shvatanje je bilo da država gubi prirodu i funkcije koje je dotad imala jer revolucija mijenja prirodu društva i društvenih odnosa. Država više ne treba da služi tome da, kao organ odvojen od društva i njemu nadređen, upravlja društvenim procesima. Ona postaje samoupravna organizacija (mada Engels ne poznaje taj termin) koja omogućava samovladu radničke klase. Engels je uzor vidio u Pariskoj komuni, koja je bila zasnovana na samoupravljanju, koju je 1891. godine, u predgovoru Marksovom Građanskom ratu u Francuskoj, označio kao model države zasnovane na diktaturi proletarijata, pri čemu je pod ovom mislio na demokratsku klasnu vladavinu radničke klase, a ne na uspostavljanje diktatorskog režima, u kome je vlast u rukama oligarhije ili jednog čovjeka.
Pored ove samostalne teorijske djelatnosti, Engels sređuje zaostale Marksove rukopise, a neke od njih priprema za štampu. Posebno je zaslužan što je priredio za štampu drugi i treći tom Kapitala.
Marksu i Engelsu se često prigovara ekonomski determinizam, odnosno shvatanje da je ekonomija temelj društva i da razvoj proizvodnih odnosa praktično sam po sebi vodi društvenim promjenama, po nekom automatizmu. Engels je negirao da su Marks i on imali takvo shvatanje, ističući da proizvodni odnosi u krajnjoj liniji određuju društvene odnose u cjelini, što znači da su prihvatali međusobni uticaj ekonomskih odnosa, s jedne strane, i drugih društvenih podsistema, s druge strane.
Posljednja faza Engelsovog života i rada dolazi u vrijeme nastanka Druge internacionale i moćnih socijaldemokratskih partija, koje su u to vrijeme važile za revolucionarne i marksističke partije. Engels je aktivno učestvovao u radu Internacionale, kao njen najveći autoritet, kome su se za savjet i mišljenje obraćale brojne partije. Pošto su ove partije bile masovne, sa značajnom izbornom podrškom i odlučujućim uticajem na sindikate, pred njima se postavila dilema načina djelovanja u okviru postojećeg sistema, dok se ne stvore uslovi za njegovo revolucionarno prevazilaženje. Drugim riječima, pojavila se dilema o odnosu reforme i revolucije. U vezi sa ovim pitanjem javila su se brojna pitanja političke strategije i taktike, a jedno od najvažnijih bilo je pitanje načina prelaska u socijalizam, tj. stalno pitanje oružane ili mirne revolucije. Engels se o ovim pitanjima izjašnjavao u dva predgovora Marksovog djela Klasne borbe u Francuskoj, 1891. i 1895. godine. Iako je tvrdio da su stari oblici revolucije, borbe na barikadama na ulicama zastarjele, nije negirao nužnost revolucije kao tipa radikalne društvene promjene. Neki autori s pravom primjećuju da je Engels dovodio u pitanje jedan prevaziđeni oblik revolucije, a ne revoluciju kao takvu. On je, kao i Marks, priznavao mogućnost mirne revolucije, ističući u isto vrijeme i značaj postepenih promjena. Za njega je dilema reforma ili revolucija bila lažna.
U to vrijeme, Engels nije mogao znati pred kakvim problemama će se revolucionarni pokreti naći kad ojačaju toliko da se pred njih postavi pitanje ulaska u buržoaske vlade (što će se kao problem pojaviti prvi put u Francuskoj, svega nekoliko godina nakon Engelsove smrti), niti je mogao analizirati problem stvarnog napuštanja revolucionarnog cilja od strane birokratizovanih socijaldemokratskih partija, čije stranačke oligarhije su bile željne vlasti odmah, po cijenu napuštanja krajnjih ciljeva.
Činjenica da je posljednji dio Engelsovog života padao u vrijeme formiranja modernog radničkog pokreta čini njegovu misao i danas aktuelnom, jer je promišljao djelovanje radničkih partija koje su umnogome slične današnjim. Osim toga, njegova razmišljanja o odumiranju države i tipu države diktature proletarijata i danas se smatraju aktuelnim. Iako je Engels ostao u sjeni svog poznatijeg i slavnijeg prijatelja, njegov ogroman teorijski rad i praktično djelovanje čine ga zaslužnim teoretičarem, ali i političkim borcem radničkog pokreta, koji bi, i da nije bio vezivan za Marksa, imao jedno od najistaknutijih i najzaslužnijih mjesta.
