Sada dok su nam oči uprte u Grčku više nego što je to uobičajeno a pojam demokratije kao da ponovo biva prizivan, u vidu kratkog priloga letnjoj šemi Peščanika zašto se ne podsetiti nekih bogougodnih pripovesti iz vremena početaka demokratije u antičkoj Heladi? Naročito danas kada u našem podneblju počinje da buja svakojaka spomenička plastika, za šta je neoantičko Skoplje samo jedan, istina nezaobilazan primer.
Nacionalni arheološki muzej u Napulju, grupa “Tiranocida”, Harmodij i Aristogen, Wikipedia
Među antičkim eksponatima u arheološkom muzeju u Napulju nalazi se najbolje sačuvana mermerna kopija dveju skulptura koje su činile grupu koja je povodom ustanovljenja atinske demokratije krajem 6. veka p.n.e. postavljena na atinskoj Agori, i koja je poznata kao grupa “Tiranocida”, onih koji su ubili poslednjeg atinskog tiranina Hiparha. Skulpture predstavljaju Harmodija i Aristogena, koje su Atinjani slavili kao ličnosti koje su stavile tačku na eru tiranije i tako postale centralni simboli atinske demokratije. Za istoriju umetnosti ova skulpturalna grupa ima veliki značaj jer se zapravo radi o prvom sekularnom političkom spomeniku, prauzoru onog tipa javne skulpture kojom se iskazuje politički identitet neke zajednice. Štaviše, ovo je navodno bila prva skulptura koja je finansirana iz javnih fondova, kao akt demokratskog konsenzusa (muških i slobodnih) građana Atine, dakle prvi primer “demokratske umetnosti” postavljene na glavni trg kao centar javnog i političkog života nekog grada.
Kao i mnoge druge grčke antičke skulpture i ova je sačuvana zahvaljujući Rimljanima koji su brižljivo reprodukovali grčku tradiciju tako što su klesali i vajali verne kopije sada uglavnom izgubljenih originala. Prva verzija Tiranocida u bronzi postavljena je verovatno već 507. godine p.n.e. i bila je delo skulptora Antinora. Ne može se pozdano reći kako je tačno ova skulptura izgledala, ali se zna da su je Persijanci odneli kao plen u vreme osvajanja Atine 480. p.n.e., mada postoje podaci i da ju je Aleksandar Makedonski u svoje vreme vratio nazad u Atinu. Međutim napuljski Tiranocidi su kopija druge verzije ove skulpturalne grupe koju su u bronzi izveli atinski vajari Kritija i Nesiot oko 487-6. p.n.e. Iako je ta skulptura navodno stajala u Atini sve do kraja 2. veka p.n.e., i ona je izgubljena – kao i mnoge antičke bronzane statue najverovatnije je pretopljena od strane tadašnje “bronzane mafije”.
Tiranocidi predstavljaju dve nage figure demokratskih heroja, a verovatno je to i jedna od prvih antičkih skulptura koje su bile i srazmerno verni portreti nekih istorijskih ličnosti. S jedne strane vidimo starijeg Aristogena sa bradom a s druge mlađeg i golobradog Harmodija. Obe ličnosti vitlaju mačevima (od kojih su danas ostale samo drške) – obojica ih dakle u svakoj ruci imaju po jedan. Na postolju je bio uklesan stih pesnika Simonida sa Keja (onog istog koji je u grčki alfabet uveo četiri nova slova), koji je glasio: “Krasno li sunce svanu Atini kad Harmodije i Aristogena zadaše Hiparhu smrt”.
Harmodije i Aristogen postali su prve “sekularne” kultne-figure: dodirnuti ih donosilo je sreću; zakonom je bilo zabranjeno postavljati druge skulpture u njihovoj blizini; pomenuti im imena davalo je govornicima snažan retorički adut; vinopije po atinskim simpozijima pevali su pesme nadahnute njihovim herojstvom; kovani su novci s njihovim likom; njihovi naslednici imali su sve gradske privilegije; a bilo je i zabranjeno da robovi dobijaju njihova imena. Harmodije i Aristogen su postali prvi smrtnici koji su slavljeni kao da su polubogovi iz nekog mita, ponajviše nalik Ahilu i Patroklu.
Ali, kako u svojoj Istoriji Peloponeskih ratova navodi Tukidid (c.460-c.400), prvi istoričar koji je razdvojio istorijske činjenice od mita i proučavao uzroke nekog istorijskog događaja, Aristogen i Harmodije su zapravo bili ljubavni par. Prvi je bio erast (stariji ljubavnik) a drugi eromen (mlađi ljubavnik). U njihov odnos umešao se Hiparh, mlađi brat atinskog tiranina Hipije. Hiparh je imao nameru da Aristogenu preotme partnera, ali pošto ga je Harmodije odbio, ovaj je proizveo tabloidnu aferu u kojoj je optužio Harmodijevu sestru da je lagala da je nevina te je ona izgubila čast, koja joj je bila pripala, da bude jedna od predvodnica Panatenejskih svečanosti. Harmodije i Aristogen su isukali mačeve i ubili Hiparha, ali ih je njegov stariji brat i zapravo aktuelni atinski tiranin Hipija uhvatio, mučio i ubio, a zatim sprovodio paranoični teror sve dok nije svrgnut tek četiri godine kasnije, 510. p.n.e.
Prema tome povod “tiranoubistva” nije bio politički, već se pre radilo o zločinu iz strasti ili iz osvete, a samo “tiranoubistvo” nije zapravo okončalo atinsku tiraniju, jer atinski tiranin nije ni bio tom prilikom ubijen. U “Simpozijumu” i Platon reflektuje neuzdrmanu veru Atinjana da su ih Aristogen i Harmodije oslobodili tiranije, i posebno govori o značaju erotske veze dvojice heroja. Može se reći da njihova seksualna veza i jeste bila jedan od osnova empatije koju su prema njima mogli da gaje građani Atine, a sam Perikle želeo je sebe da vidi kao erasta (dakle starijeg ljubavnika) čitavog atinskog Demosa. Dakle, u popularnim predodžbama koje su Atinjani imali o tiranocidima, činjenica njihove ljubavne veze nije bila prepreka već “aset” u kreiranju prvog velikog demokratskog mita. Građani Atine su se pre svega identifikovali sa starijim Aristogenom, koji je po Tukididu bio inkarnacija prosečnog, nit bogatog nit siromašnog, građanina Atine, dok je u njima fantaziju budilo savršeno telo maloletnog Harmodija.
Uostalom “pederastiju” ne treba brkati sa savremenim poimanjem homoseksualnosti. Pederastija je pre svega bila akt iskazivanja moći i hijerarhije, jer taj odnos nije podrazumevao jednakost muškaraca koji u njega ulaze (štaviše ljubav između dvojice odraslih muškaraca je smatrana skarednom), već dominaciju autoriteta odraslog i slobodnog građanina Atine (onog koji penetrira) nad mladićem koji još uvek nema taj status, i u koga se penetrira. Pre svega se radilo o vidu isključenja žena iz politike, a za koje se smatralo da su sklone tiraniji, ali i o ustanovljavanju pederastije kao ključne za vojničku disciplinu: poznat je i slavljen herojski primer “svete čete” iz Tebe koju je sačinjavalo 150 muških ljubavnih parova.
Istoričar Tukidid je, kako rekosmo, razdvojio istoriju i mit, ali, još preciznije, napravio je distinkcije između istorije tretirane kao istorije i istorije doživljene kao mita, kao i između mita doživljenog kao mit, i mita tretiranog kao istorija. I kod mita i kod istorije glavno je pitanje načina na koji se doživljavaju i kako se tretiraju. Niti činjenica da Aristogen i Harmodije nisu zapravo ubili poslednjeg tiranina, a još manje homoerotski šmek čitave priče, nisu mogle da pomute simbolički status čitave storije koja je bila materijalizovana u skulpturi muške “herojske nagosti” u kojoj stupaju Tiranocidi. Ta herojska nagost bila je dovoljno jaka slika i dovoljno fetišizovan objekt, da je mogla da u imaginaciji Atinjana izbriše jednu mnogo prizemniju a ujedno i mnogo opasniju istinu. Poslednjeg atinskog tiranina Hipiju svrgla je 510. p.n.e. spartanska vojska i spartanski kralj Kleomen I. I to na poziv najuticajnije atinske porodice Alkmeonida koji su, kako bi naveli Spartance da se umešaju, čak uspeli da potkupe i samu proročicu iz svetilišta Delfi.
Branislav Dimi trijević, istoričar umetnosti
Izvor: Peščanik
Korišćena literatura:
Azoulay, “The Tyrannicides of Athens, a place of political memory”,
S.H. Miller, History, Myth and Audience in Thucydides: Harmodius and Aristogeiton,
S.S. Monoson, Plato’ Democratic Entanglements: Athenian Politics and the Practice of Philosophy, Princeton University Press, 2000.
Spivey, Greek Art, Phaidon Press, 1997.