Ilustracija: BIRN
Scenariji bojnog polja iz ratova u bivšoj Jugoslaviji u 20. vijeku koriste se u raznim društvenim i videoigricama, ali dok neki od njih nude mogućnost igranja s historijom, drugi potpuno iskrivljuju činjenice.
Piše: Milica Stojanović/Detektor.ba
U Srbiji, partizanski vođa iz Drugog svjetskog rata Josip Broz Tito i vođa četničkog pokreta Dragoljub Draža Mihailović nisu samo ličnosti iz historijskih knjiga i starih filmova. Oni se još uvijek bore između sebe, licem u lice – u društvenoj igri.
U igri “Đeneral Draža” igrači mogu izabrati da budu partizanski komandanti ili komandanti njihovim protivnicima, četnicima, koji vode svoje snage kroz Drugi svjetski rat u Jugoslaviji, s ciljem da poraze drugu stranu i konačno osvoje kontrolu nad zemljom.
Pored ove igre, BIRN je identifikovao još najmanje pet društvenih igara sa temom u vezi s ratovima u Jugoslaviji koji su se odigrali u 20. vijeku, kao i desetine video-igrica takozvanie “pucačine” iz prvog lica, koje se uglavnom dešavaju u ratovima 1990-ih.
Ove pucačke igre su uglavnom prilagođene verzije – poznate kao modovi – dobro poznatih video-igara. Neki su napravljeni iz srpske, bošnjačke ili albanske perspektive, iako ih nužno nisu proizveli Srbi, Bošnjaci ili Albanci.
Mnoge pucačine nude iskrivljen pogled na historiju i “slijepe” su na ratne zločine počinjene tokom operacija na kojima su te igre bazirane.
Ratovi 1990-ih
Pripadnici VRS-a na ulicama Srebrenice u julu 1995. Foto: EPA FILES/STRINGER.
BIRN je pronašao dvije društvene igre koje se fokusiraju na ratove koji su izbili nakon raspada Jugoslavije 1990-ih.
“War Returns to Europe: Yugoslavia 1991” (Rat se vraća u Evropu: Jugoslavija 1991.) pokriva period od juna 1991. do početka 1992. godine, u ranim fazama nasilnog kolapsa Jugoslavije, kada su se Slovenija i Hrvatska borile za nezavisnost.
Prema opisima objavljenim na web-stranici BoardGameGeek, online resurs za igrače društvenih igara, igru igraju igrač federalista – u osnovi komandant Jugoslovenske narodne armije (JNA) – i igrač separatista, koji predstavlja “vlade otcijepljenih republika Slovenije i Hrvatske, koje se bore za nezavisnost i slobodnu tržišnu ekonomiju”.
“Brotherhood & Unity” (Bratstvo i jedinstvo) fokusira se na rat u Bosni i Hercegovini 1992-95. Dizajnirana za dva ili tri igrača, igra “simulira tri različite strane u ratu: Bošnjake, Srbe i Hrvate – bez jasne granice koja ih razdvaja”, piše na web-stranici BoardGameGeek.
“To igračima pruža zanimljiv izbor opcija: napasti ili učvrstiti se, s kime sklopiti savezništvo i kada promijeniti stranu. To dovodi do mnogih preokreta i pragmatičnih saveza s bivšim neprijateljima – kao što je to i historijski bio slučaj”, dodaje se na web-stranici.
BIRN se obratio dizajneru igrice Tomislavu Čipčiću za komentar, ali nam on nije odgovorio.
Scenariji za videoigre zasnovane na ratovima iz 1990-ih baziraju se na vojnim operacijama u BiH, Hrvatskoj ili na Kosovu i imaju tendenciju da budu mnogo nasilnije i historijski sumnjivije od društvenih igara.
U video-igrama, “ratovi nude zanimljivu pozadinu u kojoj se mogu odigrati klasične fantazije moći posebno mladih muškaraca”, objašnjava Holger Potzsch, profesor na Odsjeku za jezik i kulturu na UiT Arktičkom univerzitetu u Norveškoj.
“Mislim da je popularnost žanra posljedica takve mješavine žanrovskih konvencija, očekivanja igrača i uokvirivanja ratova kao arene za slavu i herojstvo”, ističe Potzsch za BIRN.
Snimak video-igre “Operacija Krivaja 95”, objavljenoj na YouTubeu u avgustu 2021. godine, prikazuje naoružane vojnike postrojene pored vojnih kamiona pored zelene livade i šume pod vedrim plavim nebom.
Mjesto radnje je Srebrenica 12. jula 1995. godine. “Krivaja 95” je naziv operacije Vojske Republike Srpske (VRS) za napad i zauzimanje Srebrenice, koja je u to vrijeme bila “zaštićena zona” UN-a. Operacija je završena ubistvima više od 7.000 muškaraca i dječaka Bošnjaka i protjerivanjem oko 40.000 žena, djece i starijih ljudi.
U igrici, igrači, pripadnici Drinskog korpusa VRS-a, napadaju svoje protivnike, koji su naoružani i uzvraćaju, potpuno različito od onoga što se u julu 1995. godine dogodilo Bošnjacima iz Srebrenice, koji su uhvaćeni i sistematski masakrirani.
“Krivaja 95” je zapravo modifikacija, odnosno “mod”, globalno popularne pucačine iz prvog lica “Arma”.
Pieter Van den Heede, historičar sa Univerziteta Erasmus u Rotterdamu koji proučava prikazivanje historijskih sukoba u igrama, ističe da je “Arma” poznata po svom programu za uređivanje koji omogućava kreiranje prilagođenog sadržaja.
“Ono što se dešava jeste da, kada programeri igara uvedu modding alate, oni djelimično prepuštaju kontrolu nad sadržajem koji se kreira”, objašnjava on.
“Tako da to nudi dosta prostora za, znate, konkretnije grupe, kao, naprimjer, grupe sa vrlo jasnim srpskim fokusom ili koje žele da promovišu srpsku priču o događajima koji su se odigrali u Srebrenici, to im daje prostor da rade na ovim stvarima”, dodaje on.
Pored “Arma” modova koji imaju srpsku perspektivu, BIRN je pronašao snimke igre kreirane iz bošnjačke perspektive koja je zasnovana na Operaciji “Pauk” sprovedenoj 1994. u sjeverozapadnoj BiH, u kojoj su srpske snage pritekle u pomoć lokalnom bošnjačkom moćniku koji se borio protiv bh. vlade.
BIRN je takođe pronašao najmanje 20 modova pucačine iz prvog lica “Battlefield Vietnam” čiji su scenario primijenili na događaje koji su se desili u jugoslovenskim ratovima.
Postoje igrice o ratu u Hrvatskoj 1991. poput “Slavonije 1991.” i “Bitke za Borovo Selo”, kao i opsadi Vukovara, “rekreirane” u tri moda – “Pad Vukovara”, “Bitka za Vukovar” i “Odbrana Vukovara”.
Tu su i modovi o opsadi Sarajeva, bitkama u Mostaru i Operaciji “Oluja” u Hrvatskoj, kao i o ratu na Kosovu.
Modifikacije u vezi s ratom na Kosovu uključuju “NATO and US Intervention”(Intervencija NATO-a i SAD-a), “Battle of Drenica” (Bitka kod Drenice) i “Battle of Junik” (Bitka kod Junika), koja je dostupna u dvije verzije – “KLA Offensive” (Ofanziva OVK) i “Yugoslav Army Offensive” (Ofanziva Jugoslovenske vojske).
Ratni zločini počinjeni tokom sukoba na Kosovu takođe se zanemaruju.
Potzsch ističe da “kada kreirate simulaciju rata ili igru, vi odlučujete šta ćete uključiti, a šta isključiti”.
“U skupom komercijalnom proizvodu, nećete željeti da antagonizujete svoje kupce predstavljajući im pravu ružnoću rata. Želite da igraju i većina vaših kupaca žele da se zauvijek osjećaju kao nedvosmisleni heroji u misiji”, kaže on.
Drugi svjetski rat
Partizani u oslobođenom Beogradu 1944. godine. Foto: Wikimedia Commons/Public domain.
U igri “Đeneral Draža”, koja pokriva period od jeseni 1941. do ljeta 1945., igrači mogu izabrati da budu četnici ili vođe partizana, ali iako su njemačke snage dio igre, nema opcije da ih igrač vodi.
Igra se fokusira na sukob između snaga Mihailovića i Tita. Mihailović je bio prvi vođa narodnog ustanka protiv njemačke okupacije Jugoslavije 1941. godine, ali je kasnije, uvjeren da komunizam predstavlja veću dugoročnu prijetnju, počeo da se bori protiv partizana.
Mihailovićevi četnici okrivljeni su za ratne zločine nad bosanskim Muslimanima i Hrvatima, kao i nad komunistima. Nakon što je Njemačka poražena a Tito došao na vlast u Jugoslaviji, Mihailoviću je suđeno. Pogubljen je 1946. godine zbog veleizdaje i saradnje s nacistima.
Četnici su u vrijeme vladavine komunizma bili zabranjeni, ali su ponovo stekli popularnost usponom srpskog nacionalizma 1990-ih. Za neke Srbe, Mihailović je ikona patriotizma čije se lice može vidjeti na muralima, majicama, šoljama, kalendarima – i u društvenim igrama.
Andreja Vražalić, kreator igre “Đeneral Draža”, objašnjava da, iako je na jugoslovenskoj teritoriji tokom Drugog svjetskog rata bilo na desetine različitih vojnih jedinica, “nije bilo moguće napraviti igru sa svim detaljima iz rata, ona bi ugušila igrače”.
“Morao sam da pojednostavim stvari, pa su, recimo, ustaše, domobrani, razni legionari pod njemačkom komandom i tako dalje, svedeni na jednu vrstu jedinice, nisam ni u srpsku verziju igre uvodio srpske kvislinge (oni će biti predstavljeni u engleskoj verziji), Mađari nisu uključeni i tako dalje”, kazao je on.
Bez obzira na historijske činjenice o događajima iz Drugog svjetskog rata, ishoda i historijskim činjenicama, debata u Srbiji o četničkom pokretu je i dalje veoma živa. Historičarka Jelena Đureinović u svojoj knjizi “Politika sjećanja na Drugi svjetski rat u savremenoj Srbiji” kaže da je Srbija, nakon što je Jugoslavija počela da se raspada, preispitala historiju Drugog svjetskog rata i četnike pretvorila u srpske heroje.
Kao ultrakonzervativna srpska nacionalistička politička organizacija, četnička zaostavština je u savremenoj Srbiji bila prigrljena od strane desničara, koji su Mihailovića koristili kao simbol. Prošlog novembra u Beogradu, ekstremisti su oslikali Mihailovićev mural pored murala koji veliča ratnog komandanta Ratka Mladića, osuđenog na doživotnu kaznu zatvora.
Srbija je 2004. godine usvojila zakon kojim se veteranima iz Drugog svjetskog rata iz partizanskog i četničkog pokreta daju jednaka prava. Zatim je 2015. godine Viši sud u Beogradu rehabilitovao Dražu Mihailovića.
Tokom prošlogodišnjeg događaja u Beogradu povodom obilježavanja Dana pobjede nad fašizmom, koji je podržala država, Mihailovićeva slika je bila izložena pored Titove.
Vražalić objašnjava da je “Đeneral Draža” više simulacija nego igra, pa je stoga četnicima teže doći do pobjede, jer okolnosti nisu bile na njihovoj strani.
“Partizani imaju jače elemente na duge staze, poput britanske ili sovjetske pomoći”, rekao je on.
Vražalić je kreirao i društvenu igru pod nazivom “Nad Kraljevom živa vatra seva”, o kratkoj saradnji partizanskog i četničkog pokreta u jesen 1941. godine na području Kraljeva, tokom neuspješnog ustanka protiv njemačkih snaga.
Prvi svjetski rat
Mapa iz društvene igre “1914: Serbien Muss Sterbien”. Foto: gmtgames.com.
“1914: Serbien Muss Sterbien” (1914: Srbija mora umrijeti), o Prvom svjetskom ratu na Balkanu, jedna je od desetina hiljada ratnih igara u bazi podataka BoardGameGeek.
Ova strateška igra, proizvedena 2013. godine, jeste “sveobuhvatno istražen model koji istražuje intrigantan skup kampanja borbe u Srbiji 1914. godine”, navodi kompanija koja ju je proizvela, “GMT Games”.
Namjera je da bude “ugodna igra iz koje igrači mogu naučiti mnogo o kampanji i geografiji ratnog pozorišta”, dodaju iz kompanije.
Dizajner igre Michael Resch kreirao je i druge igre o Prvom svjetskom ratu. Upitan o svojoj inspiraciji za srpsku igru, Resch je objasnio da mu je djed bio Bečanin i da se borio u austrougarskoj vojsci.
“To je u meni pobudilo interesovanje za Prvi svjetski rat, a posebno za austrougarsko učešće u ratu”, odgovara on za BIRN.
Objašnjava da je njegov cilj “bio da proizvede simulacijsku igru koja omogućava igračima da ‘eksperimentišu sa historijom’, ali da je svaka od zaraćenih strana ograničena kao što je historijski bilo. Igrači imaju prednosti i slabosti sa kojima su se 1914. suočili generali”.
Igra je za dva igrača, koji predstavljaju Austro-Ugarsku i Srbiju, i dopušta mogućnost pobjede igraču koji predstavlja Austro-Ugarsku, za razliku od stvarnih historijskih bitaka. “Međutim, to nije jednostavno”, kaže Resch.
“Čini se da je to veoma dobra simulacija rata u Srbiji, ovo može značiti dugo razvlačenje sporih, meat grinder borbi prekidane velikim povlačenjem kako bi se omogućilo jedinicama da se oporave”, piše recenzent iz SAD-a na BoardGameGeeku.
Još jedna društvena igra iz Prvog svjetskog rata pod nazivom “Marš na Drinu”, nazvana po popularnoj srpskoj pjesmi koračnici, dizajnirana je za četiri igrača – jedan igrač vodi Srbiju, tri igrača vode Austro-Ugarsku, Njemačku i Bugarsku. Igrač koji predstavlja Srbiju takmiči se s ostalom trojicom.
Igra pokriva period od jula 1914. do decembra 1918. i podijeljena je na 14 različitih perioda, kroz koje igrači moraju proći prije nego što se igra završi.
Njemačka, Austro-Ugarska i Bugarska rade zajedno i moraju da zauzmu sve gradove Srbije i zadrže ih jedan krug da bi pobijedili. Da bi Srbija pobijedila, mora da oslobodi sve svoje gradove i zadrži ih jedan krug. Ako se igra završi i nijedna strana ne postigne svoj cilj, pobjednik je ona strana koja kontroliše najveći broj srpskih gradova.
Čini se da je jedan od kreatora igre, Vukašin Nišavić, bio motivisan patriotizmom.
Nišavić je za Radio-televiziju Srbije rekao da je Prvi svjetski rat u Srbiji bio “period naše najslavnije pobjede, najslavnijih žrtvovanja, period koji se ne spominje dovoljno u današnje vrijeme”.
On je objasnio da je želio da igrom “spase od zaborava taj jedan najsvetliji period naše istorije”.