Nakon što je, u septembru prošle godine, Evropski revizorski sud objavio izvještaj o mjerama EU za borbu protiv korupcije na visokom nivou u Ukrajini, 2022. započeo je objavom izvještaja o efikasnosti podrške EU vladavini prava na zapadnom Balkanu. I u jednom i u drugom slučaju rezultati su porazni. Ali se čini da Unija ne shvata dramatičnost situacije, niti vlastitu odgovornost što je benigne lokalne probleme državica na zapadnom Balkanu, ignorisanjem, neodlučnošću i žrtvovanjem kratkoročnim separatnim političkim interesima, pretvorila u globalni problem i front obračuna velikih sila. I da i dalje, zapravo, ne zna šta da radi. Jer ni unutar sebe ne uspijeva da se izbori sa bolešću koja je sve više nagriza, a koja vrlo podsjeća na ove naše.
Prvi ovogodišnji izvještaj Evropskog revizorskog suda, objavljen 10.01., u popodnevnim satima, posvećen je nama, tj. vladavini prava na “zapadnom Balkanu”. Ili da kažemo – nevladavini.
Izvještaj se bavi neuspjehom podrške EU u sferama nezavisnosti pravosuđa, koncentracije moći, političkog uplitanja i korupcije.
Revizori konstatuju da i u zemljama kandidatkinjama (Albanija, Sjeverna Makedonija, Crna Gora i Srbija) i u onim koje su još uvijek tek potencijalne kandidatkinje za članstvo u EU (Bosna i Hercegovina i Kosovo) postoje problemi u pogledu vladavine prava i temeljnih prava te da im EU već više od dva desetljeća nastoji pomoći da provedu reforme i poprave stanje u ovim oblastima. Ali je ta pomoć uglavnom neuspješna, odnosno sa slabim efektom.
A o dramatičnosti posljedica tog neuspjeha svjedočimo u aktuelnoj političkoj krizi u BiH, u kojoj se ionako krhka pravna država, raspala i ustuknula pred političkim nasiljem. Ali, nije samo do BiH. Ovdašnja kriza samo je kulminacija opšteg neuspjeha EU u uspostavi vladavine prava na zapadnom Balkanu. Jer da je BiH izolovan slučaj ova kriza nikad ne bi poprimila ovakve razmjere i stepen opasnosti, koji su posljedica nepostojanja vladavine prava, kako u zemlji tako i u regionu.
U objavljenom izvještaju, revizori konstatuju da su određene reforme tehničke i operativne naravi, kao što su poboljšanje efikasnosti pravosuđa i izrada relevantnog zakonodavstva, iza kojih je stajala Unija, provedene, no, suočena sa manjkom političke volje i nedovoljnim angažmanom lokalnih aktera, podrška EU u pravilu je bila nedovoljna za rješavanje ozbiljnih problema.
„Podrška EU vladavini prava na zapadnom Balkanu očito nije postigla uspjeh u smislu ostvarenja korjenitih promjena”, izjavio je Juhan Parts, član Evropskog revizorskog suda zadužen za ovaj izvještaj. I dodao: „Skroman napredak ostvaren u posljednjih 20 godina dovodi u pitanje ukupnu održivost podrške EU pružene u okviru pristupnog procesa. Ako se stalnim reformama ne postižu opipljivi rezultati, one gube na kredibilitetu.”
“Jedna od ključnih osobina funkcionalne vladavine prava mogućnost je kontrole moći političkih i ekonomskih elita. U tom je pogledu jačanje vladavine prava takođe neodvojivo povezano s borbom protiv korupcije, koja je jedna od najvećih prijetnji vladavini prava. Korupcija je uzrok proizvoljnosti i zloupotreba ovlaštenja te negativno utiče na načela zakonitosti i pravne sigurnosti, čime se narušava povjerenje građana u institucije. Vladavina prava ujedno je jedan od ključnih faktora ekonomskog rasta.”, kratka je lekcija za neupućene čitaoce na zapadnom Balkanu, u uvodnom dijelu izvještaja Suda.
Revizori su utvrdili da je problem, faktički, zanemarimo li lokalne kriminogene političke aktere i koruptivne lance moći oko njih, rezultat svojevrsnog dugogodišnjeg birokratskog štimanja podataka. Odnosno, da su iz potrebe da im izvještaji izgledaju što bolje, a projekti uspješni, njihovi kretori bili koncentrisani na kvantitativne podatke, a ne na suštinu, odnosno ono što se reformama zaista postiglo. Tako je stvarana lažna slika o doprinosu EU ovdašnjim reformama i izgradnji pravne države. Koja je mogla da funkcioniše jer su politički centri moći bili zaokupljeni drugim problemima, a o BiH su razmišljali kao i najveći dio njenih građana: “Samo nek se ne puca!”. I nek se “nešto” radi.
A na to fingiranje reformi i izgradnje pravne države, EU je, u period 2014-2020. “skršila” skoro 700 miliona eura.
I pošto je bila zadovoljna fingiranjem i “političkim dijalogom”, lokalni moćnici su, za te pare, spremno odglumili kooperativnost. I ništa više od toga.
Analiza Evropskog revizorskog suda je, naime, utvrdila da je stanje sasvim drugačije od onog koje su odslikavali izvještaji svih ovih godina. Njihov je zaključak da je opšti napredak u pogledu vladavine prava u ovoj regiji prilično ograničen (mada je i to preoptimistična procjena), dok je održivost teško postići.
“Uprkos desetljećima političke podrške i finansijske pomoći EU, u mnogim zemljama zapadnog Balkana temeljni problemi ostaju neriješeni. Među njima su problemi u pogledu nezavisnosti pravosuđa, borbe protiv korupcije, koja je i dalje raširena pojava, i slobode izražavanja.”, konstatuje se u izvještaju.
Revizori upozoravaju da su upravo mjere koje imaju ključnu ulogu – one namjenjene rješavanju problema nezadovoljavajućih administrativnih kapaciteta i posebno manjka političke volje – malobrojne i neefikasne. Takođe ukazuju na nedosljednu primjenu preduslova za finansiranje i provođenja projekata. I na činjenicu da EU prerijetko poseže za mogućnošću obustave pomoći ako zemlja korisnica ne poštuje temeljna načela demokratije, vladavine prava i poštovanja ljudskih prava.
Zapravo, revizori konstatuju ono na šta već godinama, pa i u aktuelnoj krizi u BiH, upozoravaju ovdašnji politički analitičari, civilno društvo i opozicija – da se EU, u djelovanju na ovom prostoru, ne pridržava vlastitih principa i da stalnim popuštanjem ovdašnjim političkim moćnicima, koji su korijen svih problema, rješenje problema ne odlažu i usporavaju, nego čine sve težim, pa i nemogućim.
Umjesto davanja legitimiteta kriminogenim političkim elementima, koji čine sve da opstruiraju uspostavu pravne države (i koji su u BiH odgovorni što je ova zemlja jedina za koju je konstatovano odsustvo napretka po svim posmatranim parametrima vladavine prava), Evropska unija trebala se, na zapadnom Balkanu (i svugdje, uostalom – uključujući i klonove autokratija i kleptokratija u vlastitoj zajednici) koncentrisati na one koji tu pravnu državu zaista žele.
Tako su i revizori Evropskog revizorskog suda zaključili da podrška EU civilnom društvu nije dovoljna da se zadovolje potrebe tog sektora i da se uglavnom temelji na kratkoročnim projektima. Koji se, dodaćemo, za razliku od onih drskih prevaranata u vlasti, propuštaju i “kroz sito i kroz rešeto”.
Revizori, stoga, preporučuju Evropskoj komisiji da, uz jačanje mehanizma za promocijju reformi u području vladavine prava, pojača podršku organizacijama civilnog društva i nezavisnim medijima. I da, ubuduće, direktnije poveže, odnosno uslovi, finansiranje s napretkom u području vladavine prava. Što je u skladu sa stavom Evropskog parlamenta, iz marta 2019., koji se založio za stroža pravila o uvjetovanju, s praktičnom odredbom o obustavi pomoći za kažnjavanje nazadovanja u području demokratije, vladavine prava i poštovanja ljudskih prava.
No, čini se da Unija i dalje ne shvata (ili zbog vlastite kompleksnosti ne uspijeva da bude funkcionalna država i ispravno reaguje – ali i dalje u nama ne vidi sebe) dramatičnost situacije, niti vlastitu odgovornost što je benigne lokalne probleme, ignorisanjem, neodlučnošću i žrtvovanjem kratkoročnim separatnim političkim interesima pretvorila u globalni problem i front obračuna velikih sila. I dovela do situacije u kojoj, nekad neupitna, javna podrška reformama potrebnim za pristupanje EU, sve više slabi (što bi u našim krajevima rekli: Gotovinu pretvorili u veresiju). I da i dalje, zapravo, ne zna šta da radi. Jer ni unutar sebe ne uspijeva da se izbori sa bolešću koja je sve više nagriza, a koja vrlo podsjeća na ove naše, “zapadnobalkanske”.