Foto: Impuls
Loša infrastruktura, nepouzdano snabdjevanje vodom i strujom, nepostojanje kanalizacione mreže, samo su neki od problema
Piše: Milanka Kovačević
Za stanovnike velikih gradova u regiji kvalitet života je u opadanju. Smanjenje zelenih površina, divlja gradnja, prenatrpanost i saobraćajni kolaps su svakodnevica. Ipak, stanje nije bolje ni u mnogim manjim mestima: loša infrastruktura, nepouzdano snabdevanje vodom i strujom, nepostojanje kanalizacione mreže, samo su neki od problema. U istočnom delu Hercegovine koji je još uvek više ruralan nego urban, veliki problem je i zagađenje životne sredine.
Trebinje se, sa druge strane, suočava sa intenziviranom izgradnjom stambenih i poslovnih objekata u čemu se javni interes povlači pred interesom investitora, pa je gradska Skupština menjala planske dokumente kako bi, obrazloženo je u predlogu odluke, izašli njima u susret.
U najtežoj poziciji su stanovnici Gacka jer žive pored termoelektrane koja svakog dana u vazduh emituje tone pepela. Iz dimnjaka visokog oko 100 metara, pepeo zasipa područje u prečniku i preko 20 kilometara, a zahvaljujući vetrovima dopire i dalje nego što se na prvi pogled čini. Porozni, kraški teren doprinosi da je zagađenje dospelo i u reke ponornice, pa se, prema nekim ispitivanjima, tragovi nalaze i u vodotokovima u zaleđu Dubrovnika.
Zdravljem plaćaju hljeb
Nekada je Gacko, mestašce na 940 metara nadmorske visine, sa oko pet hiljada stanovnika, važilo za vazdušnu banju. Bronhitis i astma su bile nepoznanice. Okruženo planinama Lebršnikom i Volujakom, naslonjeno na, po mnogima, najlepši nacionalni park Sutjeska, bilo je oaza i svojevrsni prirodni rezervat. A onda je, sredinom 80-tih dvadesetog veka, napravljena termoelektrana, formiran površinski kop za eksploataciju uglja i sve je krenulo naopako za prirodu, a i zdravlje.
Sa tako značajnim resursom koji su često nazivali i fabrikom para, Gacko ipak nije uspelo da se razvije, pa čak ni da poveća broj stanovnika.
Mada zvanično spada u red razvijenih opština u Republici Srpskoj jer je praktično jedini kriterijum dohodak po glavi stanovnika, u suštini je to slabo razvijeno područje. Nema rešen kanalizacioni sistem, otpadne vode se ne prečišćavaju, leta karakterišu restrikcije vode, a mesto nema ni uređeno šetalište, ni park i igralište za decu. O bazenu, trim i biciklističkim stazama, sportskim dvoranama i klizalištima, da ne govorimo.
Najveći problem je ogromno zagađenje prirode kao posledica rada Rudnika i termoelektrane Gacko. I, dok se u potrazi za ugljem desetine hektara plodne zemlje prekopavaju, zasipaju jalovinom, a vodotoci zagađuju otpadnim vodama koje neprečišćene izlaze iz postrojenja i kopa rudnika, dotle iz dimnjaka u vazduh svakog dana poslednjih meseci, a sada već i godina, izlazi i po dve hiljade tona pepela! I to se dešava naočigled, ne samo građana, nego i nadležnih ustanova, ekoloških inspekcija i tužilaštava. Ali, u BiH, kao i u još nekim državama u regionu, institucije su obesmišljene, a odluke se donose u skladu sa ličnim procenama, dogovorima i/ili interesima zvaničnika.
Tako i pomenuto preduzeće Rudnik i termoelektrana (RiTE) Gacko, koje posluje u sastavu Elektroprivrede Republike Srpske (RS), radi uprkos propisima i zakonima. Osim što ne ispunjava odredbe ekološke dozvole, krši bar još nekoliko zakona – onaj o zaštiti životne sredine i zdravlja stanovništva, na primer.
Ipak, zvaničnici- od opštinskih do entitetskih imaju isti stav – RiTE Gacko mora da radi i proizvodi struju po svaku cenu.
A cenu plaćaju zdravljem. Veliki broj dece ima problema sa bronhitisom i alergijama, a ni odrasli nisu pošteđeni. Konjuktivitis, otežano disanje, svrab, simptomi su sve većeg broja stanovnika koji pomoć traže u apoteci, pre nego u lokalnom domu zdravlja jer većinu lekova ionako moraju da kupe. A zbog neuplaćenog doprinosa, neko vreme je većina radnika u opštini bila bez osiguranje.
“U odnosu na druga mesta u našoj regiji, ovdje je znatno je povećan broj obolelih od karcinoma i alergijskih oboljenja, a posebno su izraženi karcinom pluća i dojke i alergije na nepoznatu supstancu”, izjavljivao je svojevremeno dr. Zlatan Ivković, tada odbornik u Skupštini opštine Gacko.
Za lekove daju ogroman novac budući da većina njih nije na listi Fonda zdravstvenog osiguranja. Ipak, konkretnih podataka nema jer za protekle četiri decenije koliko TE Gacko radi, nije bilo sistemskog praćenja zdravstvenog stanja stanovništva, niti studije uticaja ovog postrojenja na zdravlje populacije. Skupština opštine Gacko se na zasedanju 2019. godine bavila zagađenjem i donela odluku da se uradi studija, ali do danas ništa po tom pitanju nije urađeno.
Centar za životnu sredinu iz Banjaluke je od februara do maja mjeseca 2017. godine sproveo online anketu namjenjenu stanovnicima Gacka čiji je cilj bio dobijanje mišljenja o radu postojeće termoelektrane Gacko sa posebnim osvrtom na kvalitet vazduha. Rezultati ankete nisu nimalo ohrabrujući.
“Odgovori građana i građanki pokazuju da je stanje u Gacku više nego zabrinjavajuće, dok u isto vrijeme zdravlje stanovništva nije na listi prioriteta. Mjerna stanica u centru grada ne funkcionše, a podaci o kvalitetu vazduha i emisiji čestica samo se mogu dobiti iz termoelektrane. Nažalost vidi se da ne postoji volja vlasti da omoguće građanima transparentnost podataka i time otkriju odakle zagađenje dolazi”, izjavila je Duška Kudra, iz Centra za životnu sredinu.
Samo taj podatak dovoljno govori o tome čemu nadležni daju prioritet i kolika je briga za zdravlje stanovnika ovog kraja.
Zbog pepela koji zasipa šire područje, teško može da se govori o zdravoj hrani koja je bila brend, pa i adut lokalne zajednice u promociji planinskog turizma. Stoka uz travu pase i pepeo, a kako se to na nju odražava govori činjenica da veterinari beleže povećanje broja slučajeva pobačaja kod krava.
“Bilo je više slučajeva u selima Nadanići, Kravarevo i Rudo Polje. Krave su išle u ispašu, ne postoji drugi razlog za to, a šteta je velika”, rekao je jedan od meštana na protestu ispred RiTE Gacko sredinom maja ove godine.
“Ovo je strašno šta se dešava. Kome rađamo mi decu? Kažu hranimo se zdravo jer živimo na selu, a kakva je zdrava hrana kod nas kada nam stoka dođe iz ispaše pa taj kajmak i mleko sve je zagađeno. Vazduh nam je zagađen, da li ima kraja ovome – zapitala je meštanka Nadanića Snežana Marković.
Na rješenje će da se čeka
Uzrok za prekomernu emisiju pepela u vazduh leži u nekvalitetnom uglju od koga se u TE Gacko pravi struja. On se, naime, eksploatiše iz takozvane Povlatne zone- područja na kojem se ugalj nalazi na maloj dubini, pa je njegova eksploatacija jeftinija i jednostavnija. Takav ugalj je uglavnom manje kalorijske moći i sa velikim procentom nečistoća. To znači da prilikom spaljivanja u kotlu termoelektrane daje manju snagu, teže gori, a udeo pepela je i do 30%. Nešto kvalitetnije gorivo iz “glavnog ugljenog sloja” izgubljeno je pre izvesnog vremena prvenstveno zbog loših odluka menadžmenta, kašnjenja sa otkrivkom i velike neispravnosti mehanizacije.
Sada iz uprave preduzeća tvrde da imaju rešenje, ali da će na njega da se čeka najmanje dve godine. Naime, u planu je da se nabavi postrojenje za separaciju uglja koje će podići kvalitet. Za to su potrebne pare (oko 35 miliona evra, izjavio je premijer RS Radovan Višković), koje RiTE Gacko nema, već očekuje pomoć od Elektroprivrede RS i Vlade RS.
Sa druge strane, površinski kop zauzima značajan deo Gatačkog polja – najplodnije zemlje, područje koje najviše podseća na ogromnu ranu – niti se smanjuje, niti rekultiviše, a hiljade tona plodne zemlje koju je trebalo sačuvati, sa jalovinom je bespovratno izgubljeno na odlagalištu.
Propuštena je šansa da se ovaj resurs iskoristi na dobrobit opštine. TE Gacko je na kraju svog tehnološkog veka, uništila je prirodu toliko da će trebati ne samo vreme, nego i ogromna sredstva da se koliko-toliko rekultiviše područje. Lošim rešenjima, podizanjem kota nasipa, načinjena je ogromna šteta, čije je popravljanje, ostavljeno budućim generacijama.
A sve je moglo biti drugačije.
Za malu zajednicu veliki resurs je mogao zaista da donese blagostanje i život po meri svakog stanovnika. To što nije iskorištena prilika da se u ovom snegopadnom mestu instalira grejanje ispod glavnih saobraćajnica i trotoara je možda previše futuristički (mada ne bi smelo da bude), ali to što ogromna toplota odlazi u vazduh umesto da se greju kuće i stanovi u Gacku, najviše govori o jednom istinskom nemaru svih koji su u nekom momentu bili na rukovodećim pozicijama.
Oni možda jesu imali moć, ali nisu imali viziju, a ni želju da rade za opšte dobro. Zato ceh sada plaćaju oni koji su ostali da žive na obodu rudnika, možda se kajući zbog nekih propuštenih prilika za život na nekom drugom, prijatnijem i zdravijem mestu.
Za sada stanovnici Gacka imaju obećanje premijera RS Radovana Viškovića da će Vlada pomoći preduzeću RiTE Gacko da u naredne dve godine kupi postrojenje za prečišćavanje uglja čime bi se, tvrde, smanjila emisija čestica, ali i proizvodnja struje učinila profitabilnijom. Do tada apeluju na meštane ove opštine da se strpe i stoički podnesu pepeo još najmanje koju godinu.