Iskopavanje 2020. na slovenskom groblju Briken, okrug Mansfeld-Sudharc (Saksonija-Anhalt)
Foto: Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt
Sekvenciranje više od 550 do danas neanaliziranih drevnih genoma otkrilo je da bi pradomovina Slavena trebala biti u području od današnje južne Bjelorusije do središnje Ukrajine i poklapa se onim što su jezične i arheološke rekonstrukcije dugo sugerisale, pokazalo je istraživanje.
Rezultati istraživanja objavljeni su u naučnom časopisu Nature.
Širenje Slovena jedan je od najformativnijih, ali i najmanje shvaćenih događaja u evropskoj istoriji. Počevši od 6. vijeka nove ere, slovenske grupe su počele da se pojavljuju u pisanim zapisima vizantijskih i zapadnih izvora, naseljavajući zemlje od Baltika do Balkana i od Labe do Volge. Pa ipak, u oštroj suprotnosti sa čuvenim migracijama germanskih plemena poput Gota ili Langobarda ili legendarnim osvajanjima Huna, slovenska priča je dugo bila teška zagonetka za istoričare evropskog srednjeg vijeka.
Djelimično je to zato što su rane slovenske zajednice ostavile za sobom prilično malo toga što bi arheolozi mogli da pronađu: praktikovali su kremaciju, gradili jednostavne kuće i proizvodili običnu, neukrašenu grnčariju. Možda najznačajnije, nisu ostavili za sobom pisane zapise nekoliko vjekova. Kao rezultat toga, sam termin „Sloveni“ je bio dvosmislen, ponekad su ga nametali spoljni hroničari i često je pogrešno korišćen u kasnijim nacionalističkim ili ideološkim debatama. Odakle su došli ovi ljudi i kako su tako temeljno promjenili kulturnu i jezičku mapu Evrope?
Istoričari su dugo raspravljali o tome da li je širenje slovenske materijalne kulture i jezika bilo vođeno masovnom migracijom ljudi, postepenom „slavizacijom“ lokalnog stanovništva ili kombinacijom oba. Ali dokazi su bili oskudni – posebno u ključnim ranim vjekovima, kada je kremiranje činilo DNK studije gotovo nemogućim, a arheološki tragovi skromni.
Kako su Sloveni transformisali Evropu
Sada je međunarodni istraživački tim istraživača iz Njemačke, Austrije, Poljske, Češke i Hrvatske, predvođen konzorcijumom HistoGenes i koji radi u tijesnoj saradnji sa Državnim zavodom za upravljanje nasljeđem i arheologiju Saksonije-Anhalt, pružio odgovore prvom sveobuhvatnom studijom drevne DNK srednjovekovnih slovenskih populacija.
Sekvenciranjem preko 550 drevnih genoma, tim je otkrio da je uspon Slovena, u svojoj suštini, bio priča o ljudima u pokretu. Njihovi genetski potpisi ukazuju na porijeklo u regionu koji se proteže od južne Bjelorusije do centralne Ukrajine – geografskom području koje se poklapa sa onim što su mnoge lingvističke i arheološke rekonstrukcije dugo sugerisale.
„Iako su direktni dokazi iz ranih slovenskih centralnih regiona još uvek rijetki, naši genetski rezultati nude prve konkretne tragove o formiranju slovenskog porijekla – ukazujući na vjerovatno porijeklo negdje između rijeka Dnjestar i Don“, kaže Joša Grecinger, genetičar iz Instituta Maks Plank za evolucionu antropologiju u Lajpcigu i glavni autor studije.
Podaci pokazuju da su, počev od 6. vijeka nove ere, velike migracije nosile ovo istočnoevropsko porijeklo preko širokih područja Centralne i Istočne Evrope, što je dovelo do gotovo potpune promjene genetskog sastava regiona poput Istočne Njemačke i Poljske. Međutim, širenje nije pratilo model osvajanja i carstva: umjesto velikih vojski i krutih hijerarhija, migranti su gradili svoja nova društva na fleksibilnim zajednicama, često organizovanim oko proširenih porodica i patrilinearnih srodničkih veza. Takođe, ovo nije bio jedinstven, uniforman model u svim regionima. U Istočnoj Njemačkoj, promjena je bila duboka: veliki, višegeneracijski rodoslovi postali su okosnica društva, sa mrežama srodstva opsežnijim i strukturiranijim od malih nuklearnih porodica viđenih u prethodnom periodu migracije naroda. Nasuprot tome, u oblastima kao što je Hrvatska, dolazak istočnoevropskih grupa donio je mnogo manje poremećaja postojećim društvenim obrascima. Ovde je društvena organizacija često zadržala mnoge karakteristike ranijih perioda, što je rezultiralo zajednicama u kojima su se nove i stare tradicije miješale ili opstajale jedna pored druge. Ova regionalna raznolikost u društvenoj strukturi ističe kako širenje slovenskih grupa nije bio proces koji odgovara svima, već dinamična transformacija koja se prilagođavala lokalnim kontekstima i istorijama.
„Umjesto da se jedan narod kreće kao jedan, slovenska ekspanzija nije bila monolitni događaj, već mozaik različitih grupa, od kojih se svaka prilagođavala i miješala na svoj način – što sugeriše da nikada nije postojao samo jedan ‘slovenski’ identitet, već mnogo njih“, objašnjava Zuzana Hofmanova iz MPI EVA i Masarikovog univerziteta u Brnu, Češka, jedna od glavnih autorki studije. Primjetno je da genetski zapis ne otkriva značajnu polnu pristrasnost u ovim migracijama: cijele porodice su se selile zajedno, a i muškarci i žene su podjednako doprinosili društvima u nastajanju. Više podataka će pokazati u narednim godinama kako se svaka zajednica prilagodila, integrisala ili ponovo izmislila kao odgovor i na migracije i na sopstvenu lokalnu istoriju.
Istočna Njemačka
Konkretno u Istočnoj Njemačkoj, genetski podaci pokazuju posebno upečatljivu priču. Nakon pada Tirinškog kraljevstva, više od 85 procenata porijekla u regionu može se pripisati novim doseljenicima sa Istoka. Ovo označava pomak u odnosu na raniji period migracije naroda, kada je stanovništvo bilo kosmopolitska mješavina, što najbolje ilustruje lokalitet Briken, bogato opremljeno kasnoantičko groblje iz Saksen Anhalta koje je pokazivalo mješavinu sjevernog, centralnog i južnog evropskog porijekla. Sa širenjem Slovena, ova raznolikost je ustupila mesto profilu stanovništva gotovo identičnom savremenim slovenskim grupama u Istočnoj Evropi. Arheološki dokazi sa groblja potvrđuju da su se ove nove zajednice organizovale oko velikih proširenih porodica i patrilinearnog porijekla – dok su žene u dobi za udaju obično napuštale svoja rodna sela da bi se pridružile novim domaćinstvima negdje drugo. Primjetno je da genetsko nasljeđe ovih ranih istočnoevropskih doseljenika i danas opstaje među Lužičkim Srbima, slovenskom manjinom u Istočnoj Njemačkoj. Uprkos vjekovima okolnih kulturnih i jezičkih promjena, Lužički Srbi su zadržali genetski profil koji je usko povezan sa ranosrednjovjekovnim slovenskim populacijama koje su naselile region prije više od 1.000 godina.
Poljska
U Poljskoj, istraživanje konkretno preokreće ranije ideje o dugoročnom kontinuitetu stanovništva. Genetski rezultati pokazuju da su, počev od 6. i 7. vijeka nove ere, raniji stanovnici regiona – potomci populacija sa jakim vezama sa Sjevernom Evropom i posebno Skandinavijom – skoro u potpunosti nestali i sukcesivno su ih zamijenili došljaci sa Istoka, koji su usko povezani sa savremenim Poljacima, Ukrajincima i Bjlorusima. Ovaj zaključak je potvrđen analizom nekih od najranijih poznatih slovenskih grobova u Poljskoj, iskopanih na lokalitetu Grodek, koji pružaju rijetke i direktne dokaze o ovim ranim migrantima. Iako je pomjeranje stanovništva bilo ogromno, genetski dokazi takođe otkrivaju manje tragove miješanja sa lokalnim stanovništvom. Ovi nalazi naglašavaju i obim promjene stanovništva i složenu dinamiku koja je oblikovala korijene današnjeg jezičkog pejzaža Centralne i Istočne Evrope.
Ljudi sahranjeni na groblju u današnjoj Hrvatskoj dijelili su porijeklo sa doseljenicima u drugim dijelovima istočne Evrope. Arheološki muzej Zadar
Hrvatska
Sjeverni Balkan posebno pokazuje drugačiji obrazac u poređenju sa sjevernim imigracionim područjem – priču o promjenama i kontinuitetu. Drevna DNK iz Hrvatske i susjednih regiona otkriva značajan priliv istočnoevropskih predaka, ali ne i potpunu genetsku zamjenu. Umjesto toga, istočnoevropski migranti su se miješali sa raznovrsnim lokalnim stanovništvom regiona, stvarajući nove, hibridne zajednice. Genetske analize pokazuju da se u današnjim balkanskim populacijama udio ovog dolazećeg istočnoevropskog porijekla značajno razlikuje, ali često čini otprilike polovinu ili čak manje modernog genskog fonda, što ističe složenu demografsku istoriju regiona. Formiranje takve mješovite zajednice jasno se vidi na lokalitetu Velim, gdje neka od najstarijih slovenskih grobova u regionu pokazuju dokaze i o istočnoevropskim migrantima i do 30% lokalnog porijekla. Ovdje slovenska migracija nije bila talas osvajanja već dug proces međusobnih brakova i adaptacije, što je rezultiralo kulturnom, jezičkom i genetskom raznolikošću koja i danas karakteriše Balkansko poluostrvo.
Nezavisna potvrda u Moravskoj, Češka
U nezavisnoj studiji objavljenoj u isto vrijeme danas u časopisu Genome Biology, koju su, između ostalog, podržali češki projekti FORMOR i RES-HUM, istraživači iz Češke, Njemačke, Švajcarske i Velike Britanije, sa višim rukovodiocem dr Zuzanom Hofmanovom, otkrili su da je došlo i do promjene populacije u Južnoj Moravskoj (Češka) i da se ovaj demografski pomak može povezati sa promjenom materijalne kulture povezane sa Slovenima koja je nastala u današnjoj Ukrajini. Dok su čitavi genomi pojedinaca iz prethodnog perioda migracije naroda pokazali veliku genetsku raznolikost, pojedinci povezani sa slovenskim kulturnim horizontima imali su afinitet ka sjeveroistočnoj Evropi, karakteristika koja ranije nije bila prisutna. Ovaj skup podataka obuhvatao je pojedinca, novorođenče, sahranjeno u veoma ranom slovenskom kontekstu, obično povezanom samo sa kremacijama, čime se regionalno sužava promjena vremena i povezuje sa Praško-Korčak kulturom. Važno je napomenuti da je isti genetski signal bio prisutan ne samo kod pojedinaca od 7. i 8. vijeka, već je bio regionalno kontinuiran do 9. i 10. vijeka kada se ovaj region povezuje sa jednom od najranijih slovenskih političkih zajednica, Moravskom kneževinom, poznatom po Svetim Ćirilu i Metodiju i prvom književnom slovenskom jeziku (staroslovenskom) i glagoljskom pismu koje su stvorili za svoju misiju među Moravskim Slovenima.
Novo poglavlje u evropskoj istoriji
Ova studija ne samo da rješava istorijsku zagonetku kako je nastala jedna od najvećih svjetskih jezičkih i kulturnih grupa. Ona takođe nudi nove perspektive o tome zašto su se slovenske grupe tako uspješno širile i zašto su ostavile tako malo tragova kakve su istoričari nekada tražili.
Kako kaže Valter Pol, jedan od vodećih autora studije i medievista Austrijske akademije nauka, slovenska migracija predstavlja fundamentalno drugačiji model društvene organizacije: „demijska difuzija ili pokret običnih ljudi, često u malim grupama ili privremenim savezima, naseljavanje novih teritorija bez nametanja fiksnog identiteta ili elitnih struktura“. Njihov uspjeh možda nije bio posljedica osvajanja, već pragmatičnog, egalitarnog načina života – onog koji je izbjegavao teške terete i hijerarhije raspadajućeg rimskog svijeta. Na mnogim mjestima, Sloveni su nudili vjerodostojnu alternativu opadajućim carstvima oko sebe. Njihova društvena otpornost, relativno jednostavna ekonomija za život i spremnost na prilagođavanje učinili su ih pogodnim za periode nestabilnosti, bilo da su uzrokovane klimatskim promjenama ili kugom.
Novi genetski nalazi podržavaju ovo tumačenje. Uglavnom tamo gdje se rane slovenske grupe nalaze u arheološkim i istorijskim zapisima, njihovi genetski tragovi se podudaraju: zajedničko porijeklo predaka, ali regionalne razlike oblikovane stepenom miješanja sa lokalnim stanovništvom. Na sjeveru, raniji germanski narodi su se uglavnom odselili, ostavljajući prostor za slovensko naseljavanje. Na jugu, istočnoevropski došljaci su se spojili sa uspostavljenim zajednicama. Ovaj proces mozaika objašnjava izuzetnu raznolikost pronađenu u kulturama, jezicima, pa čak i genetici današnje Centralne i Istočne Evrope. „Širenje Slovena je vjerovatno bio posljednji demografski događaj kontinentalnih razmjera koji je trajno i fundamentalno promijenio i genetski i jezički pejzaž Evrope.“ kaže Johanes Krauze, direktor Instituta Maks Plank za evolucionu antropologiju i jedan od glavnih autora studije.
Sa ovim novim rezultatima, istraživači konačno mogu da vide dalje od praznina u pisanim i arheološkim zapisima kako bi pratili pravi obim slovenskih migracija – jednog od najuticajnijih, ali ipak potcjenjenih poglavlja u evropskoj prošlosti. Odjeci ove istorije ostaju i danas, u jezicima, kulturama, pa čak i DNK miliona ljudi širom kontinenta.