Prva žena arhitekta i urbanista u Srbiji, ali i prva žena zaposlena u državnoj upravi. Do tada su državni službenici morali da odsluže vojsku, što je značilo da za žene tu nije bilo mjesta. Otmena, talentovana, pametna, Jelisaveta Načić gradila je Beograd kad je on od turske kasabe pretvaran u moderni evropski grad. O njenoj hrabrosti svjedoči činjenica da veoma mlada projektuje prvu modernu školsku zgradu, prvu bolnicu za tuberkulozu, prvu planski zidanu stambenu zgradu na Balkanu, prvu kružnu peć za izradu opeke i sve to za veoma kratko vrijeme.
piše: Ilijana Božić
U novinskom članku kojim je najavljena gradnja stanova za radnike i zanatlije, Jelisaveta Načić je konstatovala:
„Beogradu je priroda tako mnogo dala, a čovek gotovo ništa“.
Djetinstvo i obrazovanje
Otac Mihajlo Načić bio je bogati trgovac porijeklom iz Požarevca, a majka je poticala iz bogate porodice Ičko. Kada je rođeno njihovo trinaesto dijete, Jelisaveta, svega 7% žena u Srbiji je bilo tek elementarno pismeno. Zanimljivo je da je porodica Načić na padini ispod sadašnjeg hotela „Moskva“ imala imanja, baš kao i u Hilandarskoj ulici. Navodno su bili toliko bogati da su imali svoje kočije, koje su čak pozajmljivali kraljevskoj porodici. Baš te, 1896. godine, kada je Jelisaveta Načić stasala za studije, u Beogradu je otvoren poseban arhitektonski odsjek na novoosnovanom Tehničkom fakultetu Velike škole. Mimo svih očekivanja Jelisaveta Načić je sa 18 godina upisala arhitekturu i na školovanje potrošila sav svoj miraz. Ne samo da je bila jedina žena, već je bila dio prve generacije studenata koja je diplomirala arhitekturu na Velikoj školi u Beogradu. Stažirala je kao tehnički crtač dvije godine u Ministarstvu građevina, ali nije mogla da se zaposli jer su državni službenici morali da završe vojsku. Međutim, odlučnu i hrabru Jelisavetu Načić to nije moglo da pokoleba. Poslije položenog državnog ispita, 1902. godine počinje da radi u Inžinjersko-arhitektonskom odsjeku beogradske opštine kao gradski arhitekta. Tako je uz doktoricu Dragu Jočić otvorila put zapošljavanju žena u javnom sektoru.
Sve što je stvorila
Na samom početku svoje karijere, 1903. godine, postiže značajan uspjeh i osvaja treće mjesto na konkursu za izradu idejnog rješenja za projekat crkve u Topoli. Ovaj projekat joj je donio brojne privatne narudžbine tokom narednih godina. Jelisaveta Načić je bila veoma inovativna i smjela, sa velikim uspjehom se bavila urbanizmom, projektovanjem kako privatnih tako i javnih objekata. Baveći se razradom i realizacijom projekata drugih arhitekata učestvovala je u uređenju parka Kalemegdan na Beogradskoj tvrđavi, te čuvenom preuređenju Terazija 1911. godine.
Barokne stepenice preko puta Francuske ambasade bile su maestralno djelo prve arhitektice, njima je započela koračanje ka vrhu. Prvi projekat Jelisavete Načić bilo je izvođenje radova u uređenju Malog Kalemegdana, prema nacrtu tada čuvenog arhitekte Dimitrija T. Leka, kako kažu, čovjeka teške naravi. Kasnije je Jelisaveta Načić projektovala dekorativno, barokno stepenište od zelenog kamena iz kamenoloma u Ripnju.
Prva moderna školska zgrada, remek djelo Jelisavete Načić
Njen najznačajniji projekat je nova zgrada Osnovne škole „Kralj Petar I“, koja je sada pod UNESCO zaštitom. Imala je svega 27 godina kada je svoj raskošni talenat pokazala projektovanjem moderne školske zgrade, sa električnim osvjetljenjem, grijanjem, toaletima, svečanom salom, gimnastičkom salom i drugim. Bio je to ambiciozan poduhvat. Ovo remek- djelo smatra se njenim najuspješnijim ostvarenjem kojim je dokazala svoj neosporni talenat. Projektovala je ovu školu u duhu akademizma, ali odstupajući od strogih načela simetrije, prilagođavajući objekat terenu. Pravim izborom arhitektonske i dekorativne plastike, najveću pažnju je posvetila centralnom dijelu sa zasječenom fasadom u čijoj je osnovi glavni ulaz, a u nivou sprata prozori svečane sale. Ovu školu, Jelisavetu Načić i Beograd povezuje njen atelje u kome je mladi Ivan Meštrović vajao Beogradskog pobednika. Govorilo se da su arhitektkinja i vajar tada bili u ljubavnoj vezi.
Prva bolnica za tuberkulozne bolesnike
Jelisaveta Načić je projektovala i bolničku zgradu prve bolnice za tuberkulozne bolesnike u Srbiji. Bolnica je projektovana u okviru kompleksa bolnica na Vračaru. Zgrada sa velikom terasom za sunčanje pacijenata bila je prva bolnica te vrste u Srbiji. Nažalost, tokom ratova zgrada je oštećena i porušena. Prva sprska arhitektica projektovala je i prvu kružnu peć i druga postrojenja za izradu opeke u Prokopu. Na adresama Lomina 46 i Kneginje Zorke 38 takođe se nalaze njene građevine, ali u prilično lošem stanju.
Projektovanje privatnih kuća i namjenski zidane stambene zgrade prve na Balkanu
Najpoznatija privatna kuća koju je projektovala Jelisaveta Načić jeste kuća knjižara Marka Markovića iz 1904. godine. Kuća se nalazi na uglu Gospodar Jovanove i Kapetan Mišine ulice, svrstana u nacionalno dobro. Ova kuća i danas svjedoči o kontinuitetu gradskog života na Dunavskoj padini. Jedina privatna kuća koju je projektovala očuvana je, danas je u njoj restoran.
Jelisaveta Načić je smatrala da zanatlije i radnici zaslužuju da žive u dobrim, higijenskim uslovima, te je inspirisana izložbom u Berlinu uradila projekat za socijalne stanove i te zgrade izgrađene su 1911. godine na sadašnjem Gundulićevom vencu. Leko je samouvjereno tvrdio da će se za manje od godinu dana urušiti, a one postoje i danas, poslije jednog vijeka. Njoj je bila bitna funkcionalnost, a ne ljepota. Kompleks radničkih stanova, prve najmjenski zidane stambene zgrade na Balkanu odlikuje jedonostavna arhitektura, komfornih, funkcionalnih i jeftinih stanova. I ovo ostvarenje uvršteno je u kulturno dobro.
Crkva Aleksandra Nevskog
Njen rad je bio značajan i u domenu sakralne arhitekture. Po njenim nacrtima sagrađena je 1913. godine crkva Svetog Arhangela Mihaila u Štimlju na Kosovu. Crkvu Aleksandra Nevskog projektovala je upravo Jelisaveta Načić. U maju 1912. godine osveštani su temelji crkve, a u oktobru iste godine počeo je Prvi balkanski rat i gradnja je obustavljena. Crkva je završena oko 20 godina kasnije kada je Načićeva več bila u Skadru. Kada je ova crkva u pitanju, postoje oprečne informacije. Jedni zapisi tvrde da je njen projekat minimalno izmijenjen, a drugi da je u cjelosti izmijenjen i da je u pitanju projekat drugih arhitekata. Iako projekat danas ne postoji, Dorćol može da se podiči crkvom koja je primjer raške i moravske škole.
Ljubav i ropstvo
Jelisaveta Načić je prestala da se bavi arhitekturom kada je počeo Prvi svjetski rat, tada je učestvovala u obnavljanju nastradalih objekata. Kao poznatu patriotkinju, Austrijanci su je prognali u logor Nežider u Mađarskoj 1916. godine. Deportovali su je u logor zbog toga što je na Terazijama, koje je uređivala, podigla slavoluk u čast srpskih ratnika koji su se vraćali iz balkanskih ratova. Na slavoluku je pisalo:
„Nisu svi Srbi oslobođeni“.
U logoru je upoznala pustolovnog intelektualca Luku Lukaja. U logoru, usred rata, njih dvoje su se vjenčali i dobili kćerku Luciju. Zahvaljujući vezama porodice Lukaj puštena je iz logora prije okončanja rata. Po izlasku iz logora dvije godine su živjeli u Beogradu. Jedni izvori tvrde da su Jelisaveta Načić i Luka Lukaj iz Beograda protjerani jer je on bio Albanac, drugi pak tvrde da su se u njegov Skadar preselili jer im je kćerka bila bolešljiva. Lukaj je bio politički aktivan, bio je ministar u vladi Esad-paše, koji je pomogao Srbima da pređu preko Albanije u vrijeme Prvog svjetskog rata. U Skadru bračni par je učestvovao u ustanku koji je za cilj imao oslobođenje Albanije od italijanskog uticaja. Iz Skadra je ova porodica morala da se preseli u Dubrovnik.
Sahranjena je na tajnoj adresi, iz protesta njene ćerke Lucije Bašić, zbog toga što joj FNRJ nije dala penziju koju je tražila i koju je zaslužila. Danas ulica preko puta radničkih stanova nosi njeno ime.
Autor: impulsportal.net