U novoj knjizi Vladimira Unkovskog-Korice, „The Economic Struggle for Power in Tito’s Yugoslavia. From World War II to Non-Alignment“, profesor Srednjoeuropskih i istočnoeuropskih studija na Školi za društvene i političke znanosti Sveučilišta u Glasgowu, začetke raspada socijalističke Jugoslavije smješta puno ranije od većine autora, analizirajući društveno-ekonomsku zbilju tijekom prvih dvaju desetljeća nakon oslobođenja zemlje pri kraju Drugog svjetskog rata. Radi se o pokušaju dekonstrukcije obmanjujućih popularnih predodžbi zasnovanih na ahistorijskom tumačenju događaja i procesa relevantnih za ovaj period. U nastavku pročitajte kratki prikaz navedene knjige.
Tvornica staklenih proizvoda, 2. prosinca, 1960., Slovenska Bistrica (izvor: commons.wikimedia.org).
Zbog čega se raspala Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija? Bez obzira na to što se ideološki konsenzusi u većini država (ako ne i u svima) koje su iz njenog raspada nastale u dobroj meri temelje na nekoj verziji nacionalističkog i antikomunističkog argumenta koji nudi odgovor na to pitanje, teško da se može reći da je ono izgubilo svoj značaj i centralno mesto u političkoj svakodnevici dvadesetak miliona ljudi koji naseljavaju današnjih sedam „nezavisnih“ republika koje su nekad činile Jugoslaviju.
Na pojavnom nivou i u svakodnevnom razgovoru, očigledno je da se glavna podela ogromnog broja odgovora i analiza o uzrocima i povodima raspada SFRJ svodi na one koji raspad tumače kao pozitivan i na one koji ga tumače kao negativan istorijski događaj. Svakako, budući da se radi o najopštijoj podeli mišljenja na ovu temu, i u jednom i u drugom „taboru“ može se naći sijaset nijansi, kao i ozbiljnijih i trivijalnijih pokušaja da se uhvati u koštac sa socioistorijskim fenomenom raspada zajedničke države.
No, bez obzira na to kakav presek skupa ovih odgovora i argumenata pravili, ogromna većina stavova iznesenih o raspadu Jugoslavije pati od težih ili lakših oblika istorijske dekontekstualizacije, odnosno ahistoričnosti. U atmosferi gde političke rasprave o Jugoslaviji karakteriše veoma nizak nivo kritičkog promišljanja jugoslovenskog iskustva i države – kako među njenim pristašama, tako i među njenim kritičarima – knjiga Vladimira Unkovskog-Korice The Economic Struggle for Power in Tito’s Yugoslavia (Ekonomska borba za moć u Titovoj Jugoslaviji) predstavlja ne samo osveženje, već i kritičku analizu do sada neobrađenih istorijskih izvora koja produbljuje i obogaćuje raspravu o jugoslovenskom nasleđu.
Ovo delo nastalo je kao elaboracija doktorata Vladimira Unkovskog-Korice, aktiviste i teoretičara poznatog po značajnom doprinosu oživljavanju i osnaživanju vanparlamentarne i revolucionarne levice u Srbiji. Objavljivanjem ove knjige, on se upisao u još uvek relativno ograničenu skupinu levih intelektualaca svoje generacije čija dela doprinose osavremenjivanju i osnaživanju levog i kritičkog odnosa spram SFRJ.
Kao što je navedeno u nekoliko komentara o ovoj knjizi (npr. u recenziji Gorana Musića), njena najveća vrednost leži u tome što uzroke krize jugoslovenske ekonomije traži i analizira čitavu generaciju ranije nego što je to slučaj sa većinom studija. Unkovski-Korica svoje drugo poglavlje koje se bavi periodom od 1948. do 1953. godine otpočinje sledećom rečenicom:
„Ovo poglavlje opisuje jednu od najbitnijih prekretnica u istoriji Titove Jugoslavije na kojoj su jugoslovenski komunisti odlučili da zemlju okrenu ka zapadnoj strani Hladnog rata, da državni sistem okrenu više ka ‘tržišnom socijalizmu’ i da teritorijalno decentralizuju zemlju kako bi odgovorili na ogromne pritiske kojima su bili izloženi nakon raskola između Tita i Staljina 1948. godine.“
Hronološki, knjiga je podeljena u četiri glave koje se bave različitim fazama procesa određivanja jugoslovenskog kursa, počevši od prvog perioda koji je trajao od kraja Drugog svetskog rata do sukoba Komunističke partije Jugoslavije s ostalim članicama Komunističkog informacionog biroa (Kominform ili Informbiro), a završavajući Velikom privrednom reformom iz 1964. godine koja je označila pobedu federalističko-decentralističkih snaga u Jugoslaviji. U ovih dvadesetak godina autor identifikuje četiri ključna perioda koji su uticali na varijacije kursa koji je KPJ (preimenovana 1952. godine u Savez komunista Jugoslavije – SKJ) zauzimala prema ekonomiji, spoljnoj politici i narodu.
U analizi prvog perioda opisane su okolnosti u kojima je među partijskim rukovodstvom vladao veliki optimizam o mogućnostima razvoja i diverzifikacije ekonomije usled povoljne geopolitičke klime.
Drugi period, odnosno kriza koja prati izbacivanje jugoslovenske partije iz Kominforma i zahlađenje odnosa sa SSSR-om, lociran je kao kontekst u kom se javljaju dva fenomena koji se u kolektivnom sećanju najčešće vezuju za SFR Jugoslaviju – radne akcije obnove i izgradnje te samoupravljanje.
Treći period, koji otpočinje Staljinovom smrću 1953. godine, obeležen je tendencijom ka normalizaciji odnosa sa SSSR-om, ali i ka učvršćivanju ideje nesvrstanosti. Istovremeno, dotad sprovođena ekonomska politika rezultira padom životnog standarda i rastom otpora na radnim mestima, što će imati duboke posledice po stabilnost i jedinstvo države.
Ključan događaj koji označava među između trećeg i četvrtog perioda jeste štrajk u Trbovlju 1958. godine – prva radnička pobuna u Jugoslaviji nakon raskola s Kominformom. Taj poslednji prikazani period obeležila je, u konačnici neuspešna tendencija vrhovnog vođstva da održi ravnotežu u partiji koja je ozbiljno narušena događajima koji su prethodili.
U metodološkom smislu, Unkovski-Korica ostaje dosledan najboljim kritičko-analitičkim tekovinama marksizma i istorijskog materijalizma. Centralna logika posmatranog procesa, kao i okviri u kojima se on kreće, oivičeni su društvenom strukturom, makroekonomskim te političkim odnosima i trendovima koji se odvijaju na svetskom nivou u specifičnom hladnoratovskom kontekstu – kontekstu političko-ekonomskog i imperijalističkog sukoba između „Zapada“ i „Istoka“. Međutim, najveći deo izlaganja autor posvećuje svesnim akterima koji se kreću u okviru kategorija koje im strukture zadaju. Najveštiji i (čak i neupućenom čitaocu) najrazumljiviji primer primene ovog nedeterministički marksističkog metoda svakako se može naći u četvrtom i poslednjem poglavlju knjige (čiji naslov bi se mogao prevesti kao „Odgonetanje samoupravljanja: Razvoj, nacionalno pitanje i Hladni rat, 1958-64“) u kom se, tokom prikaza tajne proširene sednice Izvršnog komiteta CK SKJ iz 1962. godine pruža uvid u stavove pojedinih aktera iz samog jugoslovenskog političkog vrha i njihove pozicije u sukobu na relaciji federalizam-centralizam. Uz to, pomena je vredan i prikaz aktera iz sistema jugoslovenske sindikalne birokratije i njihovog ambivalentnog odnosa sa partijskom i državnom strukturom.
No, ako zaobiđemo faktografski i metodološki doprinos koji ova studija pruža istorijskoj nauci postjugoslovenskog prostora, postavlja se pitanje – koji značaj ona ima za promenu stav(ov)a prema Jugoslaviji?
Stoga valja pomenuti da ova knjiga produbljuje argument koji je Unkovski-Korica iznosio i ranije, a koji se odnosi na ekonomsku i političku funkciju ideje i prakse samoupravljanja u Jugoslaviji. Za razliku od velikog broja levih analitičara i analitičarki jugoslovenskog iskustva samoupravljanja, on ovaj fenomen smatra centralnim mehanizmom kontrole nad radništvom, a ne kontrole radništva.
Na primer, u tekstu Jugoslovensko samoupravljanje: upravljanje radništva ili upravljanje radništvom? iz maja 2015. godine tvrdi da je „[u]vođenje samoupravljanja […] bilo neposredno vezano za razbijanje solidarnosti radništva i jačanje moći partijskog aparata, zarad razvoja, zarad akumulacije.“
Uzevši u obzir činjenicu da na postjugoslovenskoj levici (i šire) postoji „zdravorazumska“ pozicija o izuzetnosti „jugoslovenskog puta u socijalizam“, ovakav, kritički pristup omogućiće novoj generaciji aktivista i aktivistkinja da izgrade teorijski i kritički otklon ka istoriji ovih prostora, koja, iako slavna i umnogome progresivna, ne sme predstavljati konačni domet stremljenja novog talasa socijalističkog delovanja koji će zapljusnuti ove prostore. Zapravo, od odnosa ka prošlosti i budućnosti, zavisiće i kvalitet tog talasa.
Najveći nedostatak knjige leži u ograničenjima koja joj nameću stroga pravila akademskog stila pisanja. Otpočinjanje svakog poglavlja najavom teorijskih i istoriografskih doprinosa koji se u njemu mogu očekivati i zaključivanje svakog od njih pocrtavanjem tih doprinosa izrazito remeti tok istorijskog narativa koji je hronološki prikazan u četiri etape, a celokupno delo čini relativno nepristupačnim čak i za čitalaštvo naviknuto na ovakav stil. Nažalost, to znači i da ova knjiga najverovatnije neće dopreti do naročito velikog broja ljudi van miljea humanističkih nauka.
Konačno, trebalo bi naglasiti i to da je Vladimir Unkovski-Korica zagovornik teorija birokratskog državnog kapitalizma prema kojima se ni jedna od zemalja Istočnog bloka, uključujući Jugoslaviju, ne može smatrati socijalističkom, te da je njegova knjiga jedna od prvih ozbiljnih studija pisanih sa takvom polazišnom pretpostavkom o prirodi jugoslovenskog društva. Ova činjenica (iako je priklonjenost autora pomenutoj teorijskoj tradiciji tek veoma suptilno nagoveštena) knjigu čini izrazito bitnim oruđem za aktiviste i aktivistkinje sa Balkana i šire koji žele da na ovim prostorima ožive tradiciju socijalizma odozdo. Nažalost, njen pun potencijal za ispunjenje tog zadatka ostaće neostvaren sve dok ne postane dostupna i u prevodu na što više jezika Balkana, za čije sve narode je razumevanje suštine jugoslovenskog iskustva od izuzetne važnosti.