U poslijeratnom periodu u Bosni i Hercegovini i susjednim državama aktuelizirana su istraživanja stećaka, srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, što je rezultiralo uvrštavanjem nekropola Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Srbije i Hrvatske na zajedničku listu svjetske kulturne baštine UNESCO-a.
To je bio veliki uspjeh historičara i nadležnih institucija u cilju afirmacije kulturnog blaga Balkana. Sa druge strane, taj uspjeh je i obaveza da se istraže i zaštite pojedinačne nekropole.
U razgovoru za Anadolu Agency (AA), dr. Adis Zilić, docent na Odsjeku za historiju Fakulteta humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru, predstavio je istraživanje stećaka Podveležja koje je dokumentovano u knjizi “Stećci Podveležja” na bosanskom i engleskom jeziku, što je čini promotorom kulturne baštine Bosne i Hercegovine u svijetu.
U ovom naučnom djelu monografskog karaktera detaljno su predstavljeni stećci Podveležja kod Mostara. Neke nekropole stećaka u ovoj knjizi su po prvi put opisane u naučnoj literaturi.
Izdavač knjige je Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke. Istraživački projekat pomoglo je udruženje Centar za kulturno naslijeđe Mostar, uz djelimično finansiranje projekta i pružanje pomoći prilikom terenskih istraživanja.
Ranija istraživanja i evidencija stećaka nije bila potpuna što je dokazano terenskim istraživanjima u trajanju od tri godine dr. Adisa Zilića i njegovog tima.
Podveležje obiluje neistraženim lokalitetima
-Na prostoru Podveležja nalaze se brojni neistraženi arheološki lokaliteti, ali stećci nisu značajnije primijećeni u nauci. Samo manji broj primjeraka ovih nadgrobnih spomenika ušao je u ukupan broj evidentiranih stećaka prilikom prvog i trenutno posljednjeg, sistematskog ‘popisa’ ove vrste spomenika materijalne kulture, baziranog na terenskim istraživanjima – kaže Zilić.
Navodi da je nosilac projekta bio Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, u periodu od 1951. do 1969. godine, uz povremene dopune podataka do 1980. godine.
-Zaključno sa tom godinom ustanovljeno je da postoje ukupno 3.162 lokaliteta sa 69.356 stećaka, od čega je na prostoru Bosne i Hercegovine evidentirano 2.687 lokaliteta sa 59.593 stećka. Pri tome je na području Mostara evidentirano 1.208 stećaka, od čega u Podveležju samo četiri, a na prostoru Rabine, koja je tada administrativno pripadala Nevesinju, 46 stećaka. Nakon završenog ‘popisa’, fragmentarno su dopunjavani podaci na više lokaliteta, kada se broj evidentiranih stećaka utrostručio, ali su i ti podaci bili nepotpuni, u nekim segmentima manjkavi i daleko su ispod stvarnog stanja na terenu – ističe Zilić.
Naglašava da se sistematskim terenskim istraživanjima, provedenim u više navrata u trogodišnjem periodu, od 2013. do 2015. godine, došlo se do saznanja kako je na prostoru Podveležja zastupljeno ukupno 18 nekropola stećaka, sa znatno većim brojem sačuvanih primjeraka, ukupno 347.
-Od toga je samo u centralnom naselju podveleškog platoa na više odvojenih lokacija evidentirano 160 stećaka – kaže Zilić.
Ističe da se nisu proširila saznanja samo po pitanju značajnog povećanja broja stećaka, nego i u drugim segmentima.
-Reljefni motivi zastupljeni su na 41 stećku, što iznosi 11,81 posto od ukupnog broja. Zastupljeni su također svi mogući oblici stećaka, što se može reći i za njihovu orjentaciju. Čak su na nekoliko nekropola zastupljena po tri ili četiri različita pravca polaganja stećaka. Istraživanja su kompletirana uz saradnju lokalnog stanovništva, a rezultat je potpuno zaokružena slika o stećcima Podveležja – navodi Zilić.
Kroz svoja istraživanja dr. Zilić došao je i do otkrića koja stećke Podveležja čine posebnim.
-Postoji veći broj reljefnih motiva specifičnih za ovo područje, poput prikaza ljudskih figura, antropomorfnih krstova ili nekih varijanti bordura, koji nisu zastupljeni na drugim mjestima. Kada je o reljefnim motivima riječ, treba znati da se slične osobenosti mogu pronaći i na drugim mikrolokalitetima. Neka grobna mjesta na više nekropola u Podveležju oivičena su posloženim kamenjem, umjesto kamenim gromadama u vidu stećaka, pri čemu se ističe primjer pravilno obrađenih kamenih blokova, postavljenih u pravougaonoj formi iznad mjesta ukopa – ističe Zilić.
Također, navodi, da želi spomenuti dva stećka u obliku sanduka, veoma neobične forme.
-Gornja površina im nije horizontalna kao što je uobičajeno nego nakošena, pri čemu su visine bočnih strana znatno različite. Izgledaju kao da imaju krov, poput stećaka u obliku sljemenjaka, ali se radi o krovu samo na jednu vodu. Radi se o nekoj vrsti prelazne forme i nije mi poznato da se slični stećci mogu vidjeti na drugim mjestima – objašnjava Zilić.
Spomenici jednog vremena
Stećci su, kaže, spomenici jednog vremena, kulture i načina života, a njihovo pomjeranje izvan naučnog i vremenskog konteksta generira brojne nedoumice. Pored navedenog, ističe, stećci su ponekad ugroženi izgradnjom infrastrukture ili privatnih objekata.
-Prije svega, stećci su značajni za arheologiju i historiju kasnog Srednjeg vijeka. Njihovim proučavanjem možemo pokušati proniknuti u mentalni sklop ljudi tog vremena. Osobito su povezani sa prostorom srednjovjekovne države Bosne, autentični su spomenici materijalne kulture i nemaju direktnih uzora. Ne bi se smjeli proučavati van vremenskog i prostornog konteksta. Stećke također treba dovesti u sklad sa općim historijskim tokom, tj. sa sačuvanim pisanim izvorima. Pored naučne valorizacije, nekropole stećaka treba sačuvati od različitih oblika devastacije, posebno izražene u moderno doba. U ranijim stoljećima ljudi su se s više poštovanja odnosili prema stećcima, vjerovatno svjesni kako su se ispod kamenih monolita pokopavali njihovi preci. Današnji stanovnici Bosne i Hercegovine mogli bi izvući pouku i učiti od ranijih generacija – poručuje dr. Zilić.
Ističe da stećci kao kulturno blago predstavljaju potencijale za razvoj i obogaćivanje turističke ponude. Potrebno je, cijeni, uložiti u njihovu obnovu i mapiranje kako bi postali vidljiviji i pristupačniji.
-Stećci se mogu iskoristiti u cilju daljeg razvoja i unapređenja turizma, te je u tom smislu potrebno mapirati značajnije nekropole. Posebno u tom kontekstu ističem stećke Podveležja, uzimajući u obzir blizinu Mostara kao značajne turističke destinacije. Ako se hoćemo ozbiljno baviti turizmom i osiguravati sebi egzistenciju putem ove privredne grane, onda se moramo ozbiljnije odnositi i odgovornije ponašati prema materijalnoj kulturi koju su iza sebe ostavile ranije generacije – smatra Zilić.
Taj prostor, kaže, svjedoči kontinuitetu življenja od prahistorije, tj. od ilirskih gomila, preko srednjovjekovnih stećaka, do novijih formi nadgrobnih spomenika u vidu nišana.
-Na podveleškom platou prisutan je kontinuitet života kroz prahistoriju i sve historijske epohe do današnjih dana, o čemu svjedoče brojni lokaliteti, još uvijek nedovoljno arheološki istraženi. Gotovo uvijek su nekropole stećaka locirane na samim tumulusima (gomile) ili uz njih, te su dokaz kontinuiteta prakse ukopavanja umrlih na istim lokacijama sa ranijim epohama. Uz nekropole stećaka nalaze se i stariji muslimanski haremi sa prvobitnim oblicima nišana, što je slučaj sa tri lokaliteta – pojašnjava dr. Zilić.
Rezultat trogodišnjih istraživanja je pomenuta knjiga i nominacija jedne nekropole za listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.
-Pored monografije o stećcima Podveležja, koja sadrži brojne skice, mape, fotografije, dodatni korak u pravcu afirmacije turističkih potencijala tog kraja je i nominacija nekropole na lokalitetu Humčica za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Inicijativu je pokrenulo udruženje Centar za kulturno naslijeđe Mostar tokom naših intenzivnih druženja i terenskih istraživanja. Nekropola sadrži sve potrebne elemente i nadam se da će Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine prepoznati njen značaj i donijeti pozitivnu odluku u narednom periodu – kaže Zilić.
(Vijesti.ba / AA)