Kako je naučnik-umjetnik promijenio naš pogled na mozak
Španski patolog, histolog i neurolog Santijago Ramon i Kahal poznat je kao otac moderne neuronauke. On je prvi vidio da je mozak izgrađen od pojedinačnih ćelija, „leptirića duše“, kako je rekao, koji čuvaju naša sjećanja, misli i emocije.
Santijago Ramon i Kahal rođen je 1852. godine u Navari. Za prva mikroskopska istraživanja strukture mozga dobio je Nobelovu nagradu za fiziologiju ili medicinu, 1906. godine. Njegove ilustracije moždanih ćelija i danas se koriste u nastavi.
U knjizi „Mozak u potrazi za samim sobom" Bendžamina Erlika navodi se da je Ramon i Kahal rođen u planinama Španije i da je kao dijete žudio da bude umjetnik uprkos neodobravanju dominantnog oca. Razni portreti prikazuju ga kao šegrta berbera-hirurga, duboko nesigurnog bodibildera, pisca ljubavnih priča, fotografa i vojnog ljekara koji boluje od malarije na Kubi.
Knjiga je sveobuhvatna - prikazuje vrijeme prije naučnikovog rođenja, ali i period poslije njegove smrti, 1934. godine. Autor B. Erlik je istakao ključne trenutke potkrijepivši ih zapisima koje je Santijago Ramon i Kahal ostavio u časopisima i knjigama. Ti uvidi omogućavaju čitaocima da „zavire" u naučnikov um i pomažu da se njegova naučna otkrića pozicioniraju u širi kontekst njegovog života.
Santijago je tokom odrastanja često morao da se seli, pa se u biografiji opisuje kako je, stigavši u novi grad, nosio neodgovarajuću odjeću i govorio drugačijim dijalektom. Osramoćen i osjetljiv, počeo je da pravi izgrede, da se tuče i bježi sa časova. Otprilike u to vrijeme razvila se njegova nezasita potreba za crtanjem. „Neprestano bi škrabao po svakoj površini koju je mogao da nađe - po komadićima papira i školskim udžbenicima, kapijama, zidovima i vratima; novac koji bi sakupio trošio bi na papir i nove olovke; šetajući kroz selo, redovno je zastajao - sjeo bi na padinu i skicirao pejzaž", piše Erlik.
Ramon i Kahal je bio pažljiv posmatrač - bilo da je predmet njegove pažnje bio kameni zid ispred crkve ili komplikovano moždano tkivo. Uočavao je detalje koje su drugi ljudi propuštali. Upravo taj talenat ga je krajem 1880. doveo do velikog otkrića.
U to vrijeme preovlađivala je tzv. retikularna teorija, prema kojoj se smatralo da je splet moždanih vlakana jedinstveni i nedjeljivi organ. Gledajući pod mikroskopom vrste nervnih ćelija najrazličitijih stvorenja, Ramon i Kahal je iznova i iznova uviđao da te ćelije u stvari imaju prostor između sebe, „slobodne završetke", kako je rekao. Prema Erliku, Ramon i Kahal je uvidio da je mozak sačinjen od mnogih nezavisnih ćelija, različitih oblika i funkcija.
Njegova zapažanja bila su na kraju prepoznata među drugim naučnicima i donijela su mu Nobelovu nagradu za fiziologiju ili medicinu 1906. godine. Ramon i Kahal je podijelio nagradu sa Kamilom Golđijem, italijanskim ljekarom koji je pronašao metodu bojenja nervnih ćelija solima srebra i tako omogućio da se te ćelije prvi put sagledaju u cjelini. Koristeći svoju tehniku bojenja 1898. godine, otkrio je ćelijsku organelu. Golđi je bio uporni zagovornik retikularne teorije, što ga je dovelo u sukob sa Ramon i Kahalom, koji je koristio ovu metodu da pokaže završetke pojedinačnih ćelija. Njih dvojica se nisu sreli prije puta u Stokholm, gdje je trebalo da prisustvuju ceremoniji dodjele nagrada.
Neprijateljstvo Ramon i Kahala i Golđija i nepomirljivost njihovih ideja mogli su se primjetiti i u njihovim govorima na dodjeli Nobelove nagrade. „Ko god je vjerovao u takozvanu nezavisnost nervnih ćelija", podsmijevao se Golđi, „nije dovoljno pažljivo posmatrao dokaze", piše Erlik. Sljedećeg dana, Santijago Ramon i Kahal je uzvratio preciznim, snažnim argumentima, detaljno izlažući svoj rad „na primjerima gotovo svih organa nervnog sistema i na velikom broju zooloških vrsta".
Stavovi Ramon i Kahala proizašli su iz pažljivih, detaljnih zapažanja, a njegovi intuitivni i sugestivni crteži nervnih ćelija ponajviše su uvjerili druge da je u pravu. U knjizi se jasno navodi da Santijago nije samo kopirao objekat ispred sebe. Kao i svaki umjetnik, on je umeo da zapazi najsuptilnije detalje i uhvati njihovu suštinu. „On nije kopirao slike - on ih je stvarao", ističe Erlik.
