Kako je „Hej, Sloveni” postala državna himna
Foto: EPA
„Hej, Sloveni” je panslovenska patriotska pjesma iz prve polovine 19. vijeka, himna mladih sokolskog sportskog i političkog panslovenskog društva. Kao državna himna Slovačke republike korišćena je za vrijeme Drugog svjetskog rata, od 1939. do 1945, a kasnije, od 1945. do 1992, kao himna SFR Jugoslavije, a kasnije i himna Srbije i Crne Gore. Više nije u službenoj upotrebi.
Otome koliko je izbor državne himne zadao muke tadašnjoj vlasti, pisao je NIN 1970. godine u broju 1036. od 15. novembra.
Priča o himni
Dva su događaja posljednjih dana ponovo oživjela razgovore o jugoslovenskoj himni: prvi je saopštenje Saveza kompozitora Jugoslavije da su obavljene sve tehničke pripreme za „javno slušanje” Svečane pjesme koja je na konkursu Saveza, završenom prije skoro dvije godine, jednoglasnom odlukom žirija proglašena na za najbolju, drugi je incident koji se dogodio prije početka međudržavnog stonoteniskot meča između Japana i Jugoslavije, održanom u Zagrebu, kada je, umjesto zvanične državne himne „Hej, Sloveni“ odsvirana hrvatska narodna himna „Lijepa naša domovino”.
Radoznalost javnosti koju je podstaklo saopštenje Saveza kompozitora rasplinulo se u komentarima događaja u Zagrebu, i ubrzo su najrazličitija „objašnjenja” porijekla i funkcije nacionalnih himni jugoslovenskih naroda, u bližoj i daljoj prošlosti, postala pod jednako vjerodostojna – već prema tome šta je ko takvim objašnjenjima htio da dokaže. Istina oko nastanka nacionalnih himni ustupila je mjesto fikciji, i zato je, valjda, najpreče objasniti postanak svih pjesama.
Himna – glas naroda i dinastija
U staroj Srbiji, ideja da se stvori nacionalna himna rođena je još za vrijeme kneza Mihaila. Tadašnje Ministarstvo prosvete, naručilo je 1865. godine od najviđenijeg srpskog pjesnika Jovana Jovanovića Zmaja da napiše tekst himne, a od Kornelija Stankovića muziku. Obojica su prionuli na posao, Zmaj je tekst završio i poslao Ministru, a Stanković je uspio da komponuje samo melodiju, dok je harmoniju izvršio njegov učitelj Sehter, „prvi kontrapunktista evropski” kako o njemu piše novosadska Danica.
Međutim, iako su i pjesnik i kompozitor učinili sve da potomstvu ostave što trajniju uspomenu na sebe – Zmaj o tome piše: „Ja sam himnu sa onim oduševljenjem pjevao koje me nikad ne mine kad na Veliku Srbiju mislim” – njihov trud nije urodio plodom; sva je tri lika da muzika koju je Stanković ostavio i koja se ubrzo izgubila, nije odgovarala Zmajevim stihovima.
Himna koja je bila u Srbiji zvanično prihvaćena, i od naroda, i od dinastije, nastala je sedam godina kasnije, i to potpuno „nenamjerno”. Na premijeri komada „Markova sablja” od Jovana Đorđevića koja je održana u Narodnom pozorištu 1872. godine, na dan punoljetstva kneza Milana Obrenovića pjevana je, kao neka vrsta himne u samom komadu, pjesma „Bože, pravde” koju je komponovao Davorin Jenko. Ova pjesma čijih se stihova stariji svakako sjećaju, uspjela je da stekne toliku popularnost u narodu, da je ni pokušaji Karađorđevića da svoje stupanje na presto obeleže novom himnom, nisu potisnuli iz „narodnog uha”.
Bože, pravde ti što spase od propasti do sad nas,
čuj i od sad naše glase i od sad nam budi spas.
Moćnom rukom vodi, brani, budućnosti srpske brod.
Bože, spasi, bože, hrani, našeg kralja, naš rod.
Hrvatska narodna himna bila je pjesma Antuna Mihanovića „Horvatska domovina” koja je prvi put objavljena u „Daniczi Horvatzkoj Slavonzkoj” u „Dalmatinzkoj” 1835. godine. Tek devet godina kasnije Srbin iz Petrovaradina, Josif Runjanin, kadet u glinskom garnizonu, napisao je muziku na ovaj tekst, i tako je nastala himna koja je, počev od 1831. godine, nazvana „Lijepa naša domovina”. Iste godine, na jednom koncertu, pjevana je ova himna uz Preradovićevu „Bože, živi” i Badalićevu „Hrvatsku himnu”, i bila mnogo oduševljenije prihvaćena, što joj je obezbijedilo popularnost u narodu sve do naših dana.
Kod Slovenaca je, u vrijeme buđenja nacionalne svijesti, poslije marta 1848. godine, funkciju himne imala Tomašikova pjesma, „Hej, Sloveni”. Tek je 1860. godine Davorin Jenko komponovao melodiju na tekst Simona Jenka, „Naprej, zastava slave” koja je postala nacionalna himna. Tako je Jenko, postao autor himni dva naroda, srpskog i slovenačkog, što predstavlja kuriozitet svoje vrste. Međutim, kao ni u slučaju srpske himne, ni u ovom slučaju Jenko nije pretpostavljao da će njegova kompozicija postati nacionalna himna: tu ulogu on je namijenio pjesmi Simona Jenka „Moljlitev”.
Zvanična crnogorska himna koju je komponovao horovođa Srpskog pjevačkog društva „Jedinstvo” iz Kotora, Anton Šulc, na tekst Jovana Sundečića „Ubavoj nam Crnoj Gori”, izvedena je prvi put u cetinjskoj čitaonici 1870. godine. Inače, u narodu je, još od 1867. godine živjela pjesma knjaza Nikole „Onam’, onamo” koja je, ostala kao crnogorska narodna himna i pored toga što je sam knjaz proglasio Supdečićevu pjesmu za himnu.
Ujedinjenje zemlje i himni
Kada je 1918. godine došlo do ujedinjenja srpske, hrvatske i slovenačke države i stvaranja Jugoslavije, trebalo je naći i neko rješenje za himnu: u toj situaciji, kompozitor Staša Vinički dosjetio se da bi najzgodnije bilo, ako ne sa muzičke strane gledišta, a ono sa političke, da se postojeće himne spoje u jednu cjelinu, potpuri, i da tako vodeće nacije novoosnovane kraljevine Jugoslavije budu ravnopravno predstavljene i u „novoj” himni. Jugoslovenska himna počinjala je srpskom himnom „Bože, pravde”, nastavljala se nastavljala se hrvatskom, „Lijepom našom domovinom” i slovenačkom „Naprej, zastava slave”, a završavala se ponovo srpskom himnom i stihovima u kojima se glorifikuju dinastija i kralj.
Vještački stvorena himna nije bila dugog vijeka, kao, uostalom, ni država koju je takva himna trebalo da reprezentuje: sa raspadom Kraljevine Jugoslavije, u proljeće 1941. godine, svaka nacija i njeni „legitimni” predstavnici ponovo je bila predstavljena svojom nacionalnom himnom, dok su partizani, u početku bili predstavljeni „Internacionalnom”, da bi, tokom borbe, kao zvanična himna nove Jugoslavije spontano bili usvojena pjesma češkog kompozitora Tomašika „Hej, Sloveni” napisana još 1834. godine koja je od ranije bila poljska himna.
Prema nekim sjećanjima „o potrebi da se komponuje ili nađe pjesma koja bi mogla postati himnom svih jugoslovenskih naroda” raspravljalo se u CK KP Jugoslavije neposredno poslije drugog zasjedanja AVNOJ-a, i to nekako u vrijeme kad je Moša Pijade na osnovu crteža koji je zasjedanje u Jajcu pripremio Andrejević-Kun predložio svoju skicu jugoslovenskog grba koja je i usvojena. Pošto je pjesma „Hej, Sloveni” već tada bila veoma popularna u svim partizanskim jedinicama širom Jugoslavije, smatralo se da bi mogla da postane himna. Iako ovi razgovori, vjerovatno, nisu bili propraćeni nikakvim službenim aktom, ona je to „zvanično” postala najkasnije već 1944. godine, kada je pjesmom „Hej, Sloveni” dočekan Tito na Visu.
Marionetske države, osnovane na Tlu porobljene Jugoslavije, imale su, takođe svoje himne: Nedićeva himna postala je pjesma „Oj, Srbijo mila mati”, za koju se, zbog njene popularnosti vjerovalo da je narodna, iako ju je komponovao Čeh Šistek. Partizanske jedinice u Sloveniji pjevale su „Naprej, zastave slave“, i u Hrvatskoj narodnu himnu „Lijepa naša domovino” i to u njenom izvornom obliku, dok je Pavelićeva NDH proglasila istu pjesmu za zvaničnu himnu, doduše u nešto izmijenjenom aranžmanu. Inače su ustaše u svečanijim prilikama koristile i staru Livadićevu kompoziciju „Još Hrvatska nije propala”, dok jedna emigrantska ustaška radio-stanica, stacionirana negdje u Španiji, i danas počinje svoj program pjesmom „Bog i Hrvati”. Od prvog dana oslobođenja Radio Zagreb je svoj program završavao „Lijepom našom domovinom”, u prvobitnoj „narodnoj verziji”.
Nova Jugoslavija – stara himna
Već godinu dana poslije oslobođenja zemlje, Prezidijum Narodne skupštine FNRJ raspisao je konkurs putem kojeg je trebalo da se dobije tekst nove himne. U propozicijama konkursa, na koji je stiglo preko šest stotina tekstova, stajalo je da nova himna treba da simboliše „nesalomljivo bratstvo i jedinstvo jugoslovenskih naroda”, „narodnu republiku kao državnu formu bratstva i jedinstva”, „stvaralačku vjeru u rascvit naše države, njene privrede i kulture” i ulogu Jugoslovenske narodne armije, u borbi i u čuvanju tekovina borbe.
Prvu nagradu na tom konkursu osvojila je pjesma Čedomira Minderovića koja je počinjala stihovima:
Smelo smo pošli, iz mraka i strave,
kroz krvavu borbu, u bitaka dim.
Bratstvo jedinstvo da pobedu slave,
da slobodi zasjaš lepotama svim.
Republiko naša pod suncem slobode,
duh Tvoj u vekove nek ponosno sja!
Putevi slave nek Te večno vode,
i steg Tvoj nek samo za pobede zna!
Ova pjesma bila je i zvanično usvojena kao tekst himne nove Jugoslavije i ubrzo je raspisan konkurs 38 muziku: melodija nove himne trebalo je da bude takva da je, kako je jednom u šali rekao Moša Pijade, „lako zapamti petnaest miliona nemuzikalnih Jugoslovena”.
Od stotine prispjelih radova na prvi konkurs, žiri je posebno izdvojio četiri kompozicije, poznatih kompozitora i muzičara Varanovića, Devčića, Živkovića i Danona. Pošto nijedan od ovih kompozicija nije mogla bez korekcija da bude prihvaćena, čemu je, dobrim dijelom, „kriv” i Minderovieć tekst čiji se ritam nije poklapao sa našom melodikom, raspisan je i drugi konkurs, na koji su upućena i ova četvorica kompozitora, sa preporukom da svoje kompozicije još više usklade sa Minderovićevim tekstom.
Na drugi konkurs stiglo je, takođe, mnogo radova, a od četvorice „izabranika” sa prvog konkursa, odustao je Devčić, sa obrazloženjem da mu ne polazi za rukom da svoju muziku uskladi sa tekstom; to, po svemu sudeći, nije uspjelo ni ostalim kompozicijama i tako je definitivno propao pokušaj da se, na osnovu Minderonićeve pjesme stvori himna socijalističke Jugoslavije.
Poslije Rezolucije Informbiroa, jedno vrijeme je postojala ideja da se za zvaničnu državnu himnu uzme „Internacionala”, ali je takva pomisao ubrzo odbačena. Nekoliko godina kasnije, na jednom sastanku sa kompozitorima, Milka Minić predložila je da se nova himna potraži među postojećim masovnim pjesmama koje su postale popularne u narodu. Jedan od kompozitora sjetio se tada veoma često slušane Hercitonjine „Jugoslavije” i autoru je naloženo da svoju kompoziciju obradi u nekoliko varijanti koje bi zadovoljile kriterijume što su se postavljali pred novu himnu. Hercitonja je načinio desetak varijanti svoje masovne pjesme, a Savez kompozitora Jugoslavije je na Vanrednoj skupštini, održanoj 1963. godine, proglasio Hercigonjinu kompoziciju „Svečanom pjesmom” i predložio je saveznim organima SSRN-a za buduću himnu Jugoslavije.
Međutim, diskusija o ovom predlogu nije vođena, i tako se i ovaj pokušaj stvaranja nove himne završio bez uspjeha.
Poslije nekog vremena, na ličnu inicijativu druga Kardelja, načinjena je obrada drugog stava Pete Betovenove simfonije koja je trebalo da posluži kao prijedlog za novu himnu. Betovenovu muziku obradio je Aleksandar Obradović, a tekst himne napisao je Oskar Davičo. „Nesuđena” himna doživjela je jedno javno izvođenje – na svečanoj akademiji, povodom Dana republike, održanoj u Narodnom pozorištu, u prisustvu najviših državnih i partijskih rukovodilaca – ali je ono bilo ujedno i posljednje. Tako je ostao bez rezultata i ovaj pokušaj da se do himne dođe „pozajmicom”, kao što je učinjeno poslije rata, u susjednoj Austriji, gdje je, poslije neuspjelih konkursa, za državnu himnu proglašena jedna Mocartova kompozicija.
Još jedan konkurs
Najzad je, u ljeto 1968. godine, Glavni odbor Saveza kompozitora Jugoslavije raspisao novi konkurs za Svečanu pjesmu. Poslije završetka konkursa, žiriju sastavljenom od najuglednijih kompozitora iz svih naših republika ostalo je da se odluči između dvije stotine i četiri pjesama.
Mnoge od pristiglih kompozicija otkrivale su neukost svojih autora koji su, izgleda, po svaku cijenu htjeli da „pomognu” svome narodu, a samo jedna među njima, pod šifrom „22262” isticala se „svojim muzičkim kvalitetima i sadržajem”. Ovoj kompoziciji, za koju se u saopštenju žirija kaže da je „nekoliko karakterističnih motiva čine upadljivom, a istovremeno i lako pamtljivom“, da „iako sadrži u sebi jednu lirsku notu, ova pjesma ima svečani karakter koji dospijeva čak do himničkog”, žiri je dodijelio jedinu nagradu, u iznosu od tri hiljade dinara.
Kada je šifra otvorena, saznalo se da je autor kompozicije malo poznati makedonski kompozitor Taki Hrisik, nastavnik muzike u bitoljskoj gimnaziji i dirigent gradskog hora „Stiv Nagumov” u Bitolju.
Nagrađenu Hrisikovu pjesmu harmonizovao je slovenački kompozitor Uroš Krek, a Savez kompozitora pozvao je nekoliko uglednih muzičara da načine aranžmane, da bi moglo da se izvrši snimanje i slušanje Hrisikove kompozicije. Tako je nastalo sedam različitih aranžmana, kompozicija je snimljena i upućena Predsedništvu Savezne narodne skupštine na slušanje. Međutim, pošto je tekst koji je Hrisik priložio uz melodiju odbačen kao slab, ostalo je otvoreno pitanje koje bi se riječi pjevale uz muziku, eventualno, buduće himne. Savez kompozitora predlaže da se Hrisikova kompozicija u prvo vrijeme izvodi bez teksta, a da svaka republika odabere tekst na svom nacionalnom jeziku.
Kako doći do himne?
I pored velikog angažovanja Saveza kompozitora, zasad je još uvijek neizvjesno da li će Hrisikova Svečana pjesma biti prihvaćena kao nova himna. „Preslušavanje” koje je održano u Skupštini, u pauzi između dvije sjednice, završilo se, uglavnom pozitivnim komentarima, mada je bilo i mišljenja da Hrisikova kompozicija podsjeća na jednu špansku narodnu pjesmu. Trake sa snimcima Svečane pjesme upućene su Sekretarijatu Predsednika Republike i rukovodećim organima SSRN Jugoslavije. Jedan od funkcionera u SSRN izjavio je da još uvijek nisu preduzete neke konkretne mjere oko „izjašnjavanja” u vezi sa prijedlogom za novu himnu, ali da se može očekivati da će i nova himna „doći na dnevni red”
Poznati muzikolog Stana Đurić-Klajn, koja nam je ljubazno stavila na raspolaganje svoje radove, posvećene istorijatu himne kod jugoslovenskih naroda, misli da su konkursi, u principu, prilično nesiguran put da se dođe do himne. „Da ne pominjemo samo slučaj „Marseljeze” koju je, za jednu noć komponovao francuski oficir Ruže de Lil, već i himne ostalih naroda”, kaže Stana Đurić-Klajn, „sve su to ili djela velikih kompozitora, ili stare na rodne melodije koje su odavno prisutne u narodu“.
Profesor Mihajlo Vukdragović, međutim, ne isključuje mogućnost da se i putem konkursa dođe do dobre himne.
„Talentovanom kompozitoru to je, u krajnjoj liniji svejedno”, kaže Vukdragović, „uostalom, zar Verdi nije „Aidu” komponovao za konkurs?“
Generalni sekretar Saveza kompozitora Jugoslavije Vojislav Kostić kao da vjeruje da je pred Hrisikovom „Svečanom pjesmom” ljepša budućnost nego pred dosadašnjim pokušajima da se stvori nova himna: „To ipak nije obična stvar kad se jedanaest uglednih kompozitora saglasi oko vrijednosti jedne pjesme”, kaže Kostić.
Kraj sveg raspoloženja da se „Hej, Sloveni” zamijeni himnom koja će bolje i potpunije predstavljali zemlju, nije se još uvijek došlo do pune saglasnosti da li baš Hrisikovoj „Svečanoj pjesmi” treba da pripadne ta čast. Godine koje prolaze, kao da rade u prilog staroj slovenskoj himni kojom se niko posebno ne diči, ali se teško i odriče navike da je sluša, piše NIN.
