Žena sa bremenom: Slikarka i književnica Anđelija Lazarević

Mladu, obrazovanu ženu, koja je svojim pisanjem i slikanjem obogatila srpsku kulturu, prekrila je koprena zaborava. Čitav životni vijek provela je u sijenci oca, književnika i ljekara Laze Lazarevića.

piše: Ilijana Božić

U vrijeme kada likovna kritika nije isto gledala muškarce i žene ona je bila oličenje jakog intelektualnog i kreativnog duha. Biti ženski model nije bilo poželjno, jer predstavljanje žene nije podrazumijevalo kreativnost već jednu društvenu shemu u kojoj je žena slikana u zatvorenom prostoru kuće i dvorišta. Još teže je bilo postati slikarka. Miloš Crnjanski je bio oduševljen njenim pisanjem, te ju je nagovorio da štampa svoje stihove i prozu. Darovitost, skromnost i duhovitost, koja je nije napuštala u najtežim časovima, krasile su njenu ličnost. Rukopisi i pisma Anđelije Lazarević nestali su tokom bombardovanja Beograda 1941. godine, tako da se o njoj malo zna.

Život protkan patnjama

Rođena je u poznatoj porodici, od malena je prepoznat njen talenat za pisanje što je nasljedila od oca Laze Lazarevića. Međutim, od njega je naslijedila i krhko zdravlje što joj je otežavalo život. Majka joj je bila Poleksija, kćerka Nikole Hristića. Laza Lazarević i njegova supruga napravili su kuću preko puta kafane „Dva goluba“, a tu se rodila Anđelija i njena braća Kuzman, Milorad i Vladan. Od tuberkuloze su, kao dječaci, umrli Kuzman i Vladan. Anđelija Lazarević je zbog bolesti često prekidala školovanje. Osnovnu školu je završila tako što je učila od kuće, a ispite polagala u školi. Vanredno je pohađala slikarsku školu kod Riste i Beke Vukanović, koju je završila sa odličnim ocjenama. Privatno je pohađala časove iz književnosti i jezika. Malu maturu niže gimnazije položila je 1910. da bi naredne godine bila postavljena za učiteljicu slikanja u Prvoj ženskoj gimnaziji u Beogradu. Odlično je govorila francuski i njemački, a učila je i engleski, italijanski i ruski jezik. Tuberkuloza je obilježila njeno djetinjstvo i mladost. Stvarala je bježeći od smrti. Povremeno je štampala svoje sastave u književnim listovima, a smrt ju je omela da jedan spremljen rukopis izda u posebnoj knjizi. Anđelija Lazarević bila je junakinja pripovijetke Danice Marković. Anđelija Lazarević sama je zapisala:

„Ja sam odavna došla do toga da rad ustvari ima jedan istiniti cilj: da ispuni život i da ga učini snošljivim“.

Lutanja

Prvo ozbiljnije djelo napisala je godinu dana prije izbijanja Prvog svjetskog rata. Družila se sa književnicom Milicom Janković, koja ju je nagovorila da svoje djelo odnese Jovanu Skreliću. Poznati kritičar toga doba pozitivno je komentarisao njen rad što je ohrabrilo mladu spisateljicu. Prihvatio je njena „Lutanja“ za štampu, ali djelo se nikad nije pojavilo u „Srpskom književnom glasniku“. Mnogi pretpostavljaju da nije štampano zbog smrti Jovana Skerlića i početka rata. U „Lutanjima“ je prikazala veseli život mladih beogradskih slikara. Fragment ove pripovijetke je prvo objavljen 1920. godine u časopisu „Misao“, napisan u prvom licu, a u njemu je bio izostavljen glavni dio priče, odnosno život beogradskih slikara. U središtu je bilo autorkino lično „ja“ i intimni prikazi njene nježne duše. Četiri godine kasnije u istom časopisu objavljena je druga verzija sa izmjenama. Prvo lice je zamijenjeno trećim, a glavna junakinja nosi ime Marija Jakovljević. Tim izmjenama Anđelija Lazarević se ogradila od autobiografskih elemenata. Njena junakinja provodi vesele dane sa drugovima i drugaricama koji kuju planove za studiranje u Minhenu. Najviše se druži sa Brankom Nikolićem, temperamentim mladićem. Marija počinje da sumnja da Branko gaji intimnija osjećanja prema njoj. Međutim, obuzeta sobom i nesigurna u svoj talenat Marija odbija Branka, da bi se kasnije pitala da li je propustila nešto lijepo. Moguće da je književnica upravo zbog ovakvih prikaza odlučila da se ogradi od autobiografskog, pa ne možemo znati da li se to njoj zaista dešavalo. U pjesmi „Vrapci“ piše:

„Bog koji se brine o ticama nebeskim, hoće li ikad pomisliti na mene?“

Prijateljstva

Drugovala je sa Natalijom Cvetković, Milicom Janković i Anom Marinković. Učenici umjetničko-slikarske škole, koju je Anđelija Lazarević pohađala, vodili su intelektualne razgovore, pomagali siromašnim kolegama, organizovali umjetničke balove u kući Vukanovića. Anđeliju Lazarević su interesovala i društvena pitanja, te se 1910. godine sa još par učenica umiješala u sukob nastavnika oko reorganizacije nastave i stupila u štrajk u znak podrške Risti i Beti Vukanović. Prvi svjetski rat dočekala je u Minhenu, gdje je otišla da se usavršava u slikarstvu. Po izbijanju rata, Anđelija Lazarević se vraća u Srbiju, te zajedno sa majkom boravi u Prokuplju i radi kao bolničarka. Ubrzo su joj okupatorske vlasti dozvolile povratak u Beograd gdje počinje da drži časove slikanja. Po povratku u rodnu kuću doživjela je neprijatnost. Naime, za vrijeme njenog odsustva, u kući je boravio jedan austrijski oficir koji je, bježeći, odnio vrijedne francuske i njemačke knjige, a slike Anđelije Lazarević je isjekao iz ramova. Ona se tješila šalom, pa je svojoj drugarici Milici govorila kako je to bio neki kulturan lopov kad je mogao da odnese knjige. Zajedno sa slikarkom iprijateljicom Natalijom Cvetković osmislila je posao, kako bi pomagala porodici da pregura ratne godine i teške trenutke. Posao je podrazumijevao bojenje ćupova „katranjača“ u srpske nacionalne boje. Slikala je narodne motive na keramici. Nastajali su na osnovu njenih ideja i bili su postavljeni u Cvijanovićevoj knjižari. Njeni savremenici su tada pisali da su ćupovi izazvali veliko interesovanje, te da su ih kasnije mnogi kopirali. Ovaj gest mladih umjetnica posebno je pohvalio Miloš Crnjanski u tekstu „Jedna mala renesansa“, koji je objavljen 1919. godine u „Demokratiji“. Tekst je glasio ovako:

„...Anđelija Lazarević i Natalija Cvetković prenele su šare naših ćilimova na ćupe. Ideja treba da se čuje, treba da se vidi. Ona je sveža, intimna, ženska“.

Uprkos svim zdravstvenim problemima Anđelija Lazarević je imala energije na kojoj bi joj mnogi pozavidjeli. Uroš Predić u pismu Vuki Velmirović iz 1925. godine navodi:

„A koliko bi ona mogla dati našem slikarstvu i literaturi, da je zdrava! I ovako je, kraj svih svojih nedaća, dala toliko, da se čovek mora čuditi njenoj istrajnosti i moralnoj snazi“.

Slikarstvo

Milica Janković je pisala: „I kad god sam o raspustu dolazila njenoj kući, u ateljeu je bilo sve više lepih slika, a u lepoj bašti gotovo uvek slikarske nogare i kakav interesantan model“.

Prikazi žena u likovnoj umjetnosti prve polovine 20. vijeka povezani su sa socijalnom stvarnošću i atmosferom koja je tih godina vladala u društvu, pa stoga obiluju mnogobrojnim stereotipima. Biti ženski model nije bilo poželjno, jer predstavljanje žene nije podrazumijevalo kreativnost već jednu društvenu shemu u kojoj je žena slikana u zatvorenom prostoru kuće i dvorišta. Još teže je bilo postati slikarka, jer likovna kritika nije gledala isto muškarce i žene. U takvom vremenu je stvarala nesigurna, samokritična ali veoma talentovana Anđelija Lazarević. Ona je bila oličenje jednog jakog intelektualnog i kreativnog duha. Svojim slikama i književnim djelima predstavila je atmosferu koja je tada vladala u beogradskim krugovima. Njen prvi poznati rad je kopija Bukovčevog portreta Laze K. Lazarevića. Pored teorijskih i praktičnih predmeta u školi, njegovao se i pejzaž slikan u prirodi pa su učenice često organizovale izlete na Košutnjak, Topčider i obale Dunava. Zahvaljujući uticaju Bete Vukanović akvarel je bio omiljena tehnika Anđelije Lazarević. Likovna kritika toga doba nije se previše bavila slikarkama. Kada bi kritičari pisali o slikarkama tada su obično govorili kako je neka mlada gospođica prijatno iznenadila. Natalija Cvetković i Anđelija Lazarević nisu bile dovoljno zanimljive likovnoj kritici, a njihovi radovi su okarakterisani kao “okasneli” ili nedovoljno radikalni. Zajedno su naslikale Anu Rakić, majku pjesnika Milana Rakića. Anđelija Lazarević je Anu Rakić slikala oker i smeđim tonovima i odlično je prikazala njen karakter. Žene slikarke su slikale ženske modele na način koji je bio opšteprihvaćen u društvu, vjerovatno da ne bi naišle na osudu sredine, umjetničkih krugova, ali i da bi lakše izložile svoja djela.

U radovima Anđelije Lazarević postoji atmosfera mirnog dana. Prepoznatljive su odlike beogradskog impresionizma. Njeni radovi, pejzaži, portreti, mrtve prirode, ulja, crteži i akvareli odlikuju se akademskim znanjem, te ukazuju na Anđelijinu slikarsku viziju i lirsku interpretaciju čovjeka i njegovog prostora. Po završetku rata mlada umjetnica je otišla u Pariz, kako bi se usavršavala. Međutim, otuda se vratila teško bolesna sa crtežima pariških mostova i starih ulica. U njenom stvaralaštvu se ne mogu pronaći teme bolesti i rata. Ona nije željela da opisuje ta mučna iskustva svoga kratkog života. Na liječenje je odlazila u Beč, Sloveniju, te na Hvar i Split gdje je dobila mjesto nastavnice u srednjoj školi 1924. godine. Njene pjesme kao što su „Melanholija“, „Bele zastave“, „U noći“, „Senka“, „Čovek s bremenom“, „Vrapci“ bliske su meditativnim zapisima Ive Andrića, Danice Marković i Desanke Maksimović. Pripovijetke kojima je nastavila književni rad obojene su lirizmom, a pojedini fragmenti bi se mogli čitati kao pjesme u prozi. Prozni opus talentovane Anđelije Lazarević uklapa se u moderne tokove srpske posljeratne književnosti. To podrazumijeva okretanje od spoljašnjeg ka unutrašnjem, pomjeranje radnje iz sela u grad, ali i uvođenje halucinacija i snova u djela. Rana smrt nije dozvolila da Anđelija Lazarević svijetu otkrije sve svoje talente.

Autor: impulsportal.net