Sevdalinke i "crna žuč"
U postjugoslovenskoj eri sevdalinka je doživela još jednu promenu: dobila je svoju rok i folk formu, uvrštena je u world music, piše u "Slikama iz kulturne istorije Srednje Evrope" Martin C. Putna.
Aleksa Šantić i sevdalinke: orijentalni islam
Ma koliko popularan, mistički sufizam ipak nije mogao biti forma masovne i svakodnevne kulture. U njoj se suživot islama i (jugo)slovenstva ispoljava na drugačije, "civilnije" načine. Često se ne radi direktno o samoj religiji, već o "religijskoj pozadini", određenom stilu života. Bugarskoamerička istoričarka Marija Todorova u knjizi Imaginarni Balkan (1997) govori o "osmanlijskom nasleđu", zajedničkom za sve narode Balkana, bez obzira na etničku i religijsku pripadnost. "Osmanlijsko nasleđe", to je zajednička kulturna tradicija i mentalitet, muzika, hrana, arhitektura, uređivanje doma, životni ritam.
Ono nije došlo sa osmanlijskom vojskom kao čist uvozni proizvod, već se formiralo kao fuzija islamskih i osmanskih elemenata, i onih lokalnih, balkanskih. Osmanlijsko nasleđe na Balkanu može se posmatrati sa sličnom ambivalentnom nostalgijom kao što se gleda na habzburško nasleđe u Srednjoj Evropi. Oba carstva imala su svoje imperijalne ambicije i svoju vladajuću religiju – takođe svoju ponudu podnošljivog, umerenog i udobnog "ars vivendi" – naravno, u prostoru i vremenu koji su izvan ratova, ustanaka, prevrata i revolucija. Nameće se još jedan termin koji bi valjalo pripojiti autorkinoj analizi, još jedna paralela sa Austrijom: "osmanlijski bidermajer".
I neki češki svedoci, poput slikara Ludvika Kube u Čitanjima o Bosni i Hercegovini (kao knjiga objavljena 1937) ili žandara Františeka Valoušeka u Uspomenama na Bosnu (izdato posthumno 1999), sa simpatijama i čak s divljenjem opisuju kako je islamska tradicija učestvovala u formiranju životnog stila Bošnjaka – naglašavajući pritom moderne i svetske vrednosti kakva je higijena. (Naravno, postoje i drugi češki putnici, koji proklinju sve tursko i u panslavističkom duhu podržavaju srpsko tumačenje balkanske istorije...)
Bosanska kultura je u okviru te fuzije stvorila jedan unikatni književnomuzički žanr: narodne pesme "sevdalinke". I sama reč je fuzija: "Sawda" je na arapskom značilo "crna žuč" ili melanholija. Tursko "sewda" pomera značenja prema ljubavnoj čežnji, obično nesrećnoj. Ali sufiks je slovenski. Jugoslovenska je i forma stiha, naime, trohejski deseterac. "Prave" sevdalinke su najčešće ljubavne i pune žalosti. Pojavljuju se, međutim, i sevdalinke sa istorijskom, vojnom ili humornom tematikom. Ali sve teme iznose se kroz poetiku i realije osmanlijskog nasleđa. Age, begovi i hodže, baklava i šerbet, čak i zakletva "tako mi Alaha" – sve to je pratnja ljubavnim pričama i sve je prirodni deo sveta sevdalinki.
Sve se čak postepeno pretvara u "egzotični", "orijentalni" kolorit, na kome svesno rade pesnici koji podražavaju sevdalinke u njihovom izvornom stvaralaštvu. Verovatno najslavnija od svih sevdalinki je Emina – koju nije napisao nikakav anonimni muslimanski Bošnjak, već srpski (i stoga duhovnim poreklom pravoslavni) pesnik Aleksa Šantić, koji je živeo i stvarao u Mostaru tokom austrijske ere:
"Sinoć, kad se vraćah iz topla hamama,
prođoh pokraj bašče staroga imama.
Kad tamo u bašči, u hladu jasmina
s ibrikom u ruci stajaše Emina."
Tokom jugoslovenske ere, sevdalinke su se pretvorile u lokalni socijalistički popfolklor, čiji je (verovatno nehotice) bizarni spomenik sarajevski Muzej sevdalinki; mada, pevačka izvođenja nekih zvezda tog vremena (Himzo Polovina) zadržavaju začuđujuću draž. U postjugoslovenskoj eri, međutim, sevdalinka je doživela još jednu promenu: dobila je svoju rok i folk formu, uvrštena je u "world music". Pionirska grupa "Mostar Sevdah Reunion", bosanski pandan "Čechomoru", donela je devedesetih godina međunarodnu slavu sevdalinkama. I oni su za pesmu koja će biti njihov znak prepoznavanja uzeli – Šantićevu Eminu.
Karel Paržik i škola sudija šerijata: austrijski islam
U ovu zemlju pet religija 1878. godine ušla je austrougarska vojska. Bosna je postala prva evropska teritorija sa tako snažnim muslimanskim identitetom, koja je bila uvrštena u "hrišćanski" savez država. Navodnici su na mestu. Naime, kada je Austrougarska 1878. godine stupila u Bosnu – učinila je to ne kao hrišćanska velesila u religijskom smislu reči, koja bi nastojala da muslimansku oblast pretvori u hrišćansku, već kao moderna velesila, koja zaostalu teritoriju teži da pretvori u naprednu, uz poštovanje veroispovesti tamošnjih stanovnika. Kada je Austrija u poznom 17. veku osvajala natrag deo Ugarske i Hrvatske od Osmanlija, ponašala se još uvek kao hrišćanska velesila predmodernog tipa. Džamije su bile porušene, muslimani su radije otišli – pored ostalog, baš u Bosnu.
U poznom 19. veku sve je drugačije. Austrijske vlasti žele delovati kao religijski neutralne, i ne samo da zadržavaju džamije – već za muslimansku zajednicu grade nove zgrade, sedišta religijskih ureda i škola. Austrijski trag obeležili su i Česi: Karel Paržik (1857–1942), glavni arhitekta austrijskog Sarajeva, ovde je, pored ostalog, podigao zgradu škole za sudije šerijatskog zakona, kao i kancelariju novog najvišeg muslimanskog klerika, velikog mufije.
Dozidao ju je uz Carsku džamiju iz 16. veka. Njegova arhitektonska zamisao bila je tako decentna, sa tako promišljenim podražavanjem osmanskog stila iz zlatnog veka, da se sa izvornom građevinom stopila u harmoničnu celinu. Paržik je u Sarajevu izgradio i katoličku katedralu, i sinagogu za aškenazijske Jevreje, i naravno, veliki broj civilnih građevina. Na besprekoran način otelotvorio je duh ove pozne, liberalne i modernizacijske austrijske ere.
Kako su na to reagovali bosanski muslimani? Najpre su hteli da se suprotstave, stoga se austrijska vlast isprva morala nametnuti vojnički. Iz tog vremena, uostalom, potiče i poznata češka pesma o "Hercegovini, ič ravnini" (Hercegovina, lautr rovina), i njena manje poznata opscena sestra o vojniku koji je "u Bosnu otišao, / nikad više došao", ili "kod Banjaluke / ostade bez ruke / kod Sarajeva / ostade bez creva / sa konja pade / pas ga pojede". Kada pobuna nije uspela, neki su odlučili da odu u Tursku; i dandanas u Carigradu postoji četvrt Jenibosna, "nova Bosna". Aleksa Šantić im je uputio pesmu "Ostajte ovdje":
"Ostajte ovdje! Sunce tuđeg neba
Neće vas grijat ko što ovo grije (...)
Za ove krše sve vas, sve vas veže:
Ime i jezik, bratstvo, i krv sveta..."
Šantić se obraća muslimanskim Bošnjacima u ime jugoslovenskog, srpskohrvatskog jedinstva, koje je iznad različitih konfesija. Austrijska vlast govorila je u ime univerzalne evropske civilizacije, koja je takođe iznad različitih konfesija. Bosanski muslimani su se u najvećem broju sa time saglasili i postepeno se počeli identifikovati sa Austrijom. O tome, pored ostalog, svedoče fatve, koje su bosanski islamski učenjaci izdavali kao ekspertizu za saradnju sa novim društvenim uređenjem.
***
Knjiga iz pera poznatog književnog istoričara nadovezuje se na njegova dva uspešna dela "Slike iz kulturne istorije ruske religioznosti" (2015) i "Slike iz kulturne istorije američke religioznosti" (2010). U svojim književno-istorijskim lutanjima, Martin C. Putna prolazi preko široke teritorije nekadašnje Austrougarske monarhije, od Češke, Moravske i Šlezije, preko teritorije Austrije i Ugarske, sve do Transilvanije, Hrvatske, Dalmacije, Galicije, Bukovine i Bosne. Njegova knjiga je galerija slika i zemalja, religijskih struja i idejnih koncepata, autora i dela čiji je cilj novo objašnjenje i osmišljavanje Srednje Evrope, tog "duhovnog prostora promenljivih granica".
Odlomak iz knjige Slike iz kulturne istorije Srednje Evrope Martina C. Putne
Izvor: 021.rs
